Цікавую тэму падняў амбасадар Расеі ў Беларусі — спадар Аляксандр Сурыкаў. Аляксандр Аляксандравіч на прэс-канферэнцыі ў Мінску заявіў: «Беларусь — суверэнная дзяржава? Так. Кажуць: «Вось, пачалася беларусізацыя!» А што тут іншае павінна быць? Вядома, беларусізацыя. У нас ёсць такія, каму гэта не падабаецца, а мне падабаецца». Гэта выказванне ў расійскіх СМІ разышлося пад загалоўкам «Амбасадар Расеі ў Беларусі ўхваліў беларусізацыю краіны».

Дадзены інцыдэнт пакідае непрыемны асадак. Не магу сказаць, што лічу, што расійскія паслы маюць права выказваць такія рэчы публічна. Шчыра кажучы, гэта выглядае як «благаслаўленне» з боку Расеі на правядзенне такога палітычнага курса. Або «дазвол». Зрэшты, ён быў дадзены з відавочнай цяжарнасцю («У нас ёсць такія, каму гэта не падабаецца…»).

«Дазволы» такога тыпу ў вышэйшай меры кампрамэтуюць беларускі ўрад, які, як мы бачым, павінны «заручыцца» падтрымкай з-за мяжы. Такое нахабнае стаўленне да «як бы» незалежнай Беларусі ўжо зусім пераходзіць усе межы.

Варта нагадаць, што ў Расеі і Беларусі бэсцяць Украіну і ЕС, увесь час гавораць аб палітычнай залежнасці і Украіны і ЕС ад ЗША. Асабліва любяць у гэтым папракнуць цяперашні ўрад Украіны на расійскіх СМІ. Пры гэтым Расія крывадушна ўчапілася ў Беларусь, і кантралюе кожны крок краіны, а беларускія кіраўнікі нейкім чынам прадаюць гэтую карціну ў выглядзе «незалежнасці». Гэтую дваістую палітыку дадзеных дзвюх дзяржаў немагчыма не адзначыць.

Мэта дадзенага эсэ расказаць пра тую самую беларусізацыю, якая спадабалася Аляксандру Аляксандравічу, і ня спадабалася яго таварышчам. Пад апошнімі то слушна мець на ўвазе расійскіх палітыкаў і разнастайных прадстаўнікоў медыя. Па асабістых назіраннях магу сказаць, што ў Беларусі адбываецца два тыпу беларусізацыі: «зверху» і «знізу». «Зверху» — рукамі дзяржавы, а «знізу» — рукамі саміх беларусаў, адпаведна. Нескладана здагадацца, што расейскі амбасадар кажа пра беларусізацыю «зверху» і ні ў якім разе «знізу».

Што ж такое беларусізацыя «зверху»? Гэта распачаты пару гадоў таму працэс папулярызацыі беларускай культуры, мовы і іншага на «дзяржаўным узроўні».

Вось, да прыкладу, Аляксандр Рыгоравіч з сынам у майцы з нацыянальным прынтам:

Ці рэклама ў Брэсце:

Яшчэ адзін прыклад беларусізацыі «зверху» — банер «Я *сэрца* Беларусь!» па суседстве з банэрам Колы:

Думаю, яшчэ адзін пабляклы банер, толькі цяпер пра Брэст, таксама ствараўся дзяржавай для ўзняцця патрыятычных пачуццяў:

Праўда, ён не на беларускай мове, як і назва горада на траве, што пацешна, улічваючы «беларусізацыю». Але ужо гэтыя два банэра дакладна адлюстроўваюць беларусізацыю «зверху»:

Ізноў «кахацелі Беларусі» і маркотнейшая рэклама барацьбы з ВІЧ (на рускай мове). Мабыць гэта самая надзённая праблема краіны, бо яна «тычыцца нават тых, каго не датычыцца».

А вось тут грозныя беларускія войскі:

Праўда, яны зліліся ў сваёй арганізацыйнай структуры з расійскімі і гатовыя адлюстроўваць наступ з Захаду, а заадно і «паміраць за Расею», як гэта нядаўна згадаў прэзідэнт Беларусі спадар Лукашэнка. Ну, хоць бы банэр на беларускай мове і на тым дзякуй.

А вось і два банэра, на якіх гэтае кола ідыятызму замкнулася:

Ужо знаёмы нам пабляклы банэр-папулярызатар беларускай мовы і геніяльная ў сваёй бессэнсоўнасці і бясталентнасці фраза «Разам мы Беларусь», для большай цынічнасці напісаная на рускай мове.

Гэтая ж самая беларусізацыя адбываецца ў той час, калі насупраць будынка ўрада ў Мінску стаіць статуя Леніна і сёмага лістапада кожнага года збіраюцца камуністы з чырвонымі сцягамі, каб адсвяткаваць з усёй краінай «Дзень Кастрычніцкай рэвалюцыі» — афіцыйнае свята сучаснай Беларусі. У Мінску нават адкрылі помнік Леніну ў гэтым годзе. І гэта падчас «беларусізацыі».

Хоць, нібыта кажуць, можна будзе здаць тэст у ДАІ на правы на беларускай мове. Прынамсі, гэта — «у працэсе распрацоўкі», а пакуль прыйдзецца здавольвацца толькі рускай мовай, нягледзячы на тое, што ў Беларусі дзве дзяржаўныя мовы.

Як ужо мог здагадацца чытач, беларусізацыя «зверху» — даволі спрэчны працэс у тым плане, што ці існуе яна наогул? Бо, якая можа быць беларусізацыя, калі беларускае тэлебачанне, СМІ, палітыкі і ўся грамадская сфера вялікую частку часу гаворыць на рускай мове? Беларуская мова сустракаецца на дарожных знаках, назвах вуліц, мемарыяльных дошках і помніках (і то не заўсёды), а таксама на вакзалах.

Нават на сацыяльнай рэкламе чыноўнікі не могуць вытрымаць «беларусізацыю» — вялікая частка рэкламы на рускай мове.

Вось яшчэ адзін прыклад, горад Пінск запрашае да супрацоўніцтва:

Само сабой відэа на рускай мове — мове, на якой гавораць у Беларусі і Расіі. Ні пра якую беларускую гаворку нават не ідзе рэчы (нават у форме субтытраў), хоць першая частка відэа выдатна падышла б для папулярызацыі горада ў насельніцтва для ўнутранага турызму і працоўнай міграцыі. Таксама не ідзе гаворкі і пра ангельскую (мову бізнесу), хоць другая палова відэа падышла б для гэтага. Перавесці відэа на мовы суседзяў — украінскую, польскую ці літоўскую — абсалютны нонсэнс, хоць гэта ў прагматычных інтарэсах чыноўнікаў (рабіць рэгіён прыязным для бізнесу і інвестыцый).

У гэтым жа відэа на 18-й секундзе вымаўляецца нейкая невядомая «Белоруссия», хоць на пашпарце кожнага беларуса двойчы напісана «Беларусь», а ўжо на 36-й секундзе, калі дыктарша пачынае гаварыць «у самым сэрцы Пінска, у раёне цяперашняй плошчы Леніна» можна выключаць запіс. Па-мойму тут усё ясна — руская мова, «Белоруссия», Ленін — часовы адрэзак зразумелы, дзесьці да 1991 года, да распаду СССР.

На самім сайце пінскага гарвыканкаму (яшчэ адно слоўка той эпохі, што пацвярджае час, дзе засела краіна) я знайшоў толькі адну навіну на беларускай мове. Пры гэтым гэтая навіна рэпост навіны з іншага рэсурсу, а менавіта — «Пінскага Весніка», які, як на злосць, таксама амаль увесь на рускай мове (улічваючы разнастайныя спасылкі на дзяржаўныя ўстановы, у тым ліку «Сайт Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь», я мяркую, што дадзеная газета хутчэй дзяржаўны або калядзяржаўны, чым незалежны СМІ).

Не думаю, што варта працягваць абмяркоўваць маштаб беларусізацыі «зверху». Цалкам магчыма мінчане яе нашмат больш адчуваюць, чым жыхары правінцыі (у маім выпадку прыкладам з’яўляецца Брэсцкая вобласць, не буду ручацца за іншыя). Ўзровень беларусізацыі Брэста (аднаго з найбуйнейшых гарадоў краіны) я б ацаніў як «вельмі нізкі», і гэта самы заходні рубеж краіны. Нават помнік Міцкевічу ў цэнтры Брэста падпісаны беларускай мовай (у беларускай мове выкарыстоўваецца літара «i» замест «и»):

Што датычыцца якасці дзяржаўнай беларусізацыі, то прыведзеныя прыклады з фразачкамі «разам мы Беларусь», «я *сэрца* Беларусь» і «першае слова на роднай мове — каханне» абсалютна банальныя і сумныя. Як бы сказаў чыноўнік: «маладзёжна» і галоўнае — без «пошласцяў».

Не, ну я ніяк не магу вінаваціць урад Беларусі ў безгустоўнасці або немагчымасці правесці якасную беларусізацыю краіны. Проста сапраўдная форма праўлення ў Беларусі не заахвочвае арыгінальнасць і інавацыі. У ёй таксама няма месца простай каардынацыі, інакш чым можна растлумачыць кучу разнастайных дызайнаў назваў вуліц то па-руску, то па-беларуску?

Цяперашняе кіраўніцтва можна параўнаць з любой аўтарытарнай структурай, дзе рашэнні залежаць ад аднаго чалавека і абмежаваныя яго густам і развіццём. Гэтак жа як і Гітлер настойваў на выкананні сваіх загадаў насуперак усім спецыялістам і сапраўды кампетэнтным і дасведчаным людзям, так і ўрад Беларусі ўвасабляе ў жыццё тое, што лічыць «выдатным» і «цікавым» і «адпавядае» беларускай культуры.

Пераканаўшыся, што беларусізацыя «зверху» ні да чаго не прывядзе, акрамя як увагі Расіі, бо, наколькі я разумею, яна ў большай часткі і была разлічана на Расею і яе кіраўніцтва, пакінем напакутаваўшыхся чыноўнікаў.

Беларусізацыя «знізу» ж нашмат цікавей з-за сваёй шчырасці і актуальнасці. У ёй няма месца несамавітаму дызайну, бессэнсоўным лозунгам, проста таму што яе творыць маладое пакаленне беларусаў для саміх сябе, якім няма сэнсу займацца мёртванароджанай чыноўніцкай паказухай.

Пачнем з таго, што краевугольны камень беларусізацыі «знізу» — гаварыць па-беларуску. У пэўных колах гэта набірае папулярнасць і, як вынік, той, хто ўвесь час размаўляе па-беларуску, як мінімум больш схільны лічыць сябе беларусам, а не нейкім «савецкім чалавекам» або прадстаўніком «братняга народа расіян». Такім чынам, чалавек выказвае сваю грамадзянскую і цалкам верагодна палітычную пазіцыю (з-за немагчымасці выказаць яе на выбарчым участку або мірным мітынгу). З-за пэўных абставінаў звычайна ў ёй няма месца Расеі, таварышу Лукашэнка, Леніну, Дзяржынскаму і іншым прадстаўнікам СССР. У дадзеным выпадку беларуская мова супрацьпастаўляецца Расіі і Савецкаму Саюзу, для падкрэслення [жадання] нацыянальнай незалежнасці і свабоды (як няцяжка здагадацца — ад ўплыву Расеі).

На беларускай мове гаворыць практычна ва ўсіх выпадках ўсвядомленая апазіцыя цяперашняму ўраду і Расіі. Яны ствараюць сайты, праекты па самых розных напрамках, шмат культурных ініцыятыў. Адважуся выказаць здагадку, што шмат каму з беларускамоўных недастаткова «проста размаўляць па-беларуску», ім хочацца і такіх рэчаў, як дэкамунізацыі краіны. Да прыкладу: вяртанне арыгінальных назваў беларускіх гарадоў — не «Іванава» (з 1939 года, калі СССР напаў на Польшчу і далучыў заходнюю Беларусь да БССР), а «Янаў», не «Дзяржынск» (з 1932), а «Койданава». Нават не беларускі «Мiнск», а «Менск», бо правапіс і вымаўленне другога некаторымі лічыцца больш лінгвістычна карэктна.

У Вікіпедыі ёсць нават два варыянты беларускай мовы — афіцыйная (124 тысячы артыкулаў) і тарашкевіца (59 тыс.) — даваенны варыянт беларускай мовы з меншай колькасцю русіфікацыі. Як бачым, раскол даволі буйны — амаль трэць усіх артыкулаў на беларускай мове напісана на тарашкевіцы. Або, перафразуючы — неафіцыйнай версіі беларускай мовы роўнай палове афіцыйнай. Ёсць разнастайныя праекты, якія вядуцца толькі на беларускай мове і, я думаю, гэта свядомы выбар і пазіцыі іх аўтараў. Некалькі прыкладаў:

Параўнайце якасць дадзеных пачынанняў з творчасцю дзяржаўных чыноўнікаў — неба і зямля (гэта ўлічваючы, што беларусізацыя «знізу» абыходзіцца без якой-небудзь дзяржаўнай падтрымкі).

Наш «Дыялог» таксама лічыцца прыкладам беларусізацыі «знізу» — мы пішам на трох мовах, што зусім ня спрашчае нам жыццё, але гэта наш асабісты выбар у падтрымку беларускай мовы, а таксама культуры.

Будзе, аднак, неразумна казаць пра нейкую масавую беларусізацыю «знізу». Так, ёсць праекты, ёсць песні, кнігі і гэтак далей. Адбываецца адраджэнне культуры, але пакуль гэта ўсё знаходзіцца ў зачаткавым стане. Наперадзе яшчэ шмат працы па прасоўванні, папулярызацыі і развіцці. Я б параіў (яшчэ большай) «салідарнасці» прадстаўнікам беларусізацыі «знізу», а менавіта — супрацоўніцтва адзін з адным, стварэнне шырокіх сувязей і крыжаваных праектаў і гэтак далей. Як прыклад — запрашаем усіх прадстаўнікоў «ніжняй» беларусізацыі да знаёмства.

Нягледзячы на тое, што прадстаўнікі беларусізацыі «знізу» ў разы лепш і якасней таго, што прапануе дзяржава, менавіта гэтую беларусізацыю ніколі не падтрымае ні адзін расейскі амбасадар, па меншай меры, з цяперашняй эліты. Не падтрымае проста таму, што беларусізацыі «знізу» — гэта сапраўдны і шчыры рух пэўнай праслойкі краіны, даволі апазіцыйна настроенай і Расіі і цяперашняму беларускаму ўраду.

У той жа час спадар Лукашэнка мае на мэце дэпалітызаваць беларускую мову і зрабіць яе мовай не толькі «апазіцыі», але і як бы «народа». Але гэта ў яго, на шчасце, не атрымаецца. Сродкі, якімі дзяржава беларусізіруе краіну, выглядаюць вельмі недарэчна і нецікава. А просты «народ», занадта заняты сваімі праблемамі, ды і папросту інэртны, каб пабегчы вучыць беларускую мову з-за выцвілай рэкламкі.

Тыя, хто сёння вучаць беларускую мову, робяць гэта па сваім жаданні і перакананнях, якія зусім не супадаюць з светапоглядам беларускай і расійскай элітаў. І не абавязкова гэта крыважэрныя нацысты, як іх паказваюць у расійскіх СМІ. У большасці выпадкаў гэта звычайныя беларусы, якія хочуць адчуць свае карані і сувязь са сваёй краінай і культурай. Што ж парабіць, што ў беларускай мове шмат і ўкраінскіх і польскіх слоў і свет, аказваецца, не сыходзіцца на адной толькі Расеі.

У той час як беларускі «нацыяналізм» гучыць проста смешна і накіраваны ў сябе — беларусізацыю, незалежнасць і культурнае абнаўленне, рускі нацыяналізм з’яўляецца звычайным нацызмам — вынішчэнне іншародных рас, культур і насаджэнне адной «правільнай» культуры. Хто не бачыць розніцы паміж абарончым нацыяналізмам ў Беларусі, накіраваным на захаванне беларускай культуры і мовы і агрэсіўным атакуючым рускім нацы[яналі]змам, ад якога сапраўды пакутуюць многія (глядзім разнастайныя «белыя вагоны», дзе натоўп рускіх нацыстаў б’юць прыезджых), той альбо неразумны, і ня жадае разбірацца ў праблеме, альбо наўмысна ўводзіць у зман. Расія чамусьці зусім не заўважае сваё бервяно ў воку — у грамадстве ёсць адпетыя нацысты і нацыяналісты, якія ўспрымаюць мігрантаў «жывёламі», а беларусаў і ўкраінцаў — «рускімі».

Акцыя «белы вагон» ў маскоўскім метро ў гэтым годзе:

---

Падвядзем своеасаблівы вынік. Беларусізацыі «зверху» — бяскрыўдная. Яна накіравана на захаванне status quo, толькі з невялікім даданнем беларускай мовы, дзе гэта зможа / захоча / дадумаецца зрабіць мясцовы чыноўнік. Ўсё. Тыя, каму і быў накіраваны гэты сігнал — атрымалі яго.

Разнастайныя акцыі, накіраваныя на моладзь для ўмацавання патрыятызму, таварыства і чаго заўгодна — тужлівая абавязкоўка. Маладняк без праблем вынарадзіцца ў клоунскія касцюмы з недарэчнымі сімваламі і праедзецца пад лозунгам «Моладзь Расіі і Беларусі — дарога ў будучыню Саюзнай дзяржавы». Або ўступіць у БРСМ (сучасны Камсамол). Толькі толку ад гэтага нуль. Я нават і не памятаю сваю школьную абавязалаўку — настолькі яна сумная і нецікавая для маладога пакалення.

Беларусізацыя «знізу» — шчырае жаданне асэнсаваць сваю гісторыю, карані, адкрыць для сябе сваю культуру, нацыянальнасць. Пабочным эфектам гэтай беларусізацыі з’яўляецца адкрыццё неадназначнай пазіцыі Расіі ў гісторыі Беларусі, а таксама усведамлення таго, што на мапе Еўропы і ля межаў Беларусі ёсць не толькі «братняя Расія», але і Украіна, Польшча, Літва і наогул ЕС.

Апошні, дарэчы, дапамагае Беларусі нават такімі рэчамі, як смеццевыя бакі. Як і любая дэмакратыя, ЕС паважае Беларусь і яе мову, што відаць па надпісе на самім баку, выкананым на беларускай і англійскай мовах.

Пабочным эфектам беларусізацыі «знізу» з’яўляецца Міцкевіч, якім захапляўся сам Пушкін. І што б ні казалі, але лагічней назваць у Брэсце універсітэт імем Міцкевіча, чалавека які нарадзіўся ў Беларусі, чым імем Пушкіна, неяк які наведаў яе (нават улічваючы тое, што ў Пушкіна ёсць карані ў Беларусі).

Пабочным эфектам гэтай беларусізацыі з’яўляецца адкрыццё таго, што ў Беларусі ёсць свой сцяг і герб, ніяк не звязаны з СССР. І менавіта гэты сцяг і герб спадар Лукашэнка адмяніў ў 90-я, вярнуўшы краіну на савецкія рэйкі (нават Расея аднавіла свой трыкалор!).

Самае ж галоўнае ў тым, што беларусізацыі «знізу» — жаданне рашучых пераменаў, а не проста жаданне гаварыць па-беларуску. Менавіта гэтага не разумеюць дзяржаўныя дзеячы, проста таму, што цяперашняя Беларусь — іх ідэал, закансерваваная дзяржава часоў СССР, іх дзяцінства і юнацтва.

Іх, але не наш.