Беларуская мова ў дупе. Гэта праблема і яе трэба абмяркоўваць. Як я бачу, прычын для гэтага чатыры. Усе яны «ўнутраныя» і залежаць толькі ад нас — беларусаў. Можна яшчэ ўспомніць гісторыю і нашых суседзяў, але на гэта мы не можам паўплываць, а на сябе можам.

---

Беларускамоўныя беларусы такія пасіўныя, як і расейскамоўныя

Наш «Дыялог» выходзіць на трох мовах — беларускай, англійскай і рускай. У нас яшчэ ёсць трынаццаць матэрыялаў на ўкраінскай. Параўнаем беларускую і ўкраінскую:

Ўкраінская мова расце, беларуская топчацца на месцы. Пры гэтым мы ніяк не развівалі ўкраінскую мову — часу няма. Украінская жыве сама па сабе ў пошукавых сістэмах і вырасла ў 3,4 разы амаль за два гады.

Над беларускай моваю мы працуем, але яна вырасла на сціплыя 33 % за аналагічны перыяд. Пры гэтым колькасць матэрыялаў на беларускай мове папаўнялася: у студзені 2017 было ў 4,7 разоў больш беларускіх артыкулаў, у кастрычніку 2018 ўжо ў 5,8 разоў.

Вядома, мы не надаем беларускай мове столькі ўвагі, як ангельскай ці рускай, але ўкраінская мова сама па сабе цалкам нядрэнна развіваецца. Так, украінцы перажываюць адраджэнне мовы і культуры, ды і ўкраінцаў больш раз у пяць, але можна зайсці з іншага боку.

Беларускамоўных сайтаў зусім няшмат. Беларускамоўных беларусаў таксама. Можна меркаваць, што гэта згуртаваная група, якая адстойвае любы новы беларускамоўны праект і ўсімі сіламі яго прасоўвае і падтрымлівае. Калі зайсці з гэтага боку: беларуская мова для невялікай, але актыўнай групы, для якой існуе невялікая колькасць парталаў, то можна выказаць здагадку, што ў гэтай групы сайт павінен хутка здабыць папулярнасць ці хаця б адабрэнне. Але гэта не так.

Беларускамоўныя беларусы, у агульным і цэлым, усё тыя ж беларусы. Было б дзіўна чакаць ад іх іншага. Са сваёй апатыяй, безыніціятыўнасцю і разрозненасцю. Цікавасці да новага ў іх няма, стандартны набор «Радыё Свабода», «Наша Ніва» і яшчэ некалькі беларускамоўных апазіцыйных сайтаў. Гэта цяжка прызнаваць, але беларускамоўныя стварылі сабе «ідэальны вальер», дзе і існуюць у сваёй «бясконцай барацьбе».

Пасіўнасць і патэрналізм дзівіць. Беларускамоўныя з’яўляюцца носьбітамі беларускай мовы. Што яны робяць, каб перадаць гэта веданне? ОКей, праводзяць курсы ў буйных гарадах. Праўда, нават там яны не змаглі дамовіцца і перасварыліся паміж сабой.

Вядома, курсы гэта добра, але чаму у 2018 годзе няма нармальнага сайта, дзе можна вывучыць беларускую мову онлайн і бясплатна? З стромкімі ўрокамі, навучальнымі праграмамі і матэрыяламі. Прыклад — штучная мова эсперанта з каранямі з Беластока. Каб вывучыць эсперанта не трэба жыць у сталіцы. Можна быць і вяскоўцам і эмігрантам.

Некалькі прыкладаў: lernu! і esperanto.net для вывучэння эсперанта і выдатны сайт па вывучэнні мовы ігба, якая распаўсюджана на паўднёвым усходзе Нігерыі:

Каб вывучыць беларускую мову трэба мець жалезную волю. Сайты па вывучэнні мовы неапісальна ўбогія, ніяк не захапляюць. Падручнікі выглядаюць аналагічна дрэнна.

Калі беларускамоўная частка грамадства хоча захоўваць нашу культуру, то самы час замест «дзяржава павінна» рабіць усё самім.

Ўбачылі беларускі праект? Разаслалі сябрам, знаёмым, расцалавалі, абнялі, палюбілі, пралайкалі і падтрымалі. Хочаце падтрымкі беларускай мовы? Рабіце так, каб яе можна было вывучыць ў цікавай і сучаснай форме. Стварайце стромкія праекты, навучальныя парталы, друкуйце падручнікі. Усё самі. Рускамоўныя самі беларускі не вывучаць.

Ніякай салідарнасці з беларускай культурай у прадпрымальнікаў і медыя

Каб даведацца, што нейкі бізнэс, прадпрымальнік, спявак або музычная група з Беларусі — трэба ісці ў Вікіпедыю і недзе там паміж радкоў будзе напісана «пачалі ў Беларусі». Гэта абсалютна ненармальна.

Вось што піша малады шведскі банк, які вырас з стартапа: «Klarna была створана ў 2005 годзе ў Стакгольме, Швецыі».

Вось што адлюстроўвае Periscope, пры кожным заходзе ў дадатак: «Створаны з гонарам імігрантамі ў Амерыцы».

А вось беларускі Masquerade. Ні слова пра тое хто яны і адкуль:

Я не ведаю што гэта. Комплекс правінцыяла, які баіцца сказаць, што ён з вёскі? Комплекс «нацыяналізму? «Не дай бог падумаюць, што я нацыяналіст, калі напішу, што з Беларусі»? Адсутнасць эмацыйнай сувязі з сучаснай Беларуссю?

Чаму не напісаць нешта накшталт «створана беларусамі з любоўю для ўсіх»? Гэта не «палітыка», не «палітычны лозунг», не патрабаванне адстаўкі Нязменнага. Проста парачка слоў, якія кажуць пра тое, што ў нас у краіне ёсць таленавітыя людзі, і беларусам ёсць чым ганарыцца. Ёсць куды імкнуцца. Ёсць пазітыўныя прыклады і ідэалы. Нейкая надзея.

Але пакуль яе няма. Ўсе беларускія мазгі спяшаюцца растварыцца і знікнуць «дзесьці там».

Другая частка гэтай праблемы — медыя. Ёсць дыхтоўныя забаўляльныя медыя для буйных гарадоў. Але яны ўсе на рускай мове. Так, няма ніякага сэнсу дадаваць беларускую мову, калі казаць аб прыбытку, але, калі мы хочам быць беларусамі і хочам захаваць сваю самабытнасць, то яе трэба падкрэсліваць.

Ці ёсць нейкі толк ад чатырох моў у Швейцарыі? Трох ў Бельгіі? Не было б «прасцей» і «лепш» адным вывучыць нямецкую, а іншым французскую? Вызначана прасцей. Але ў гэтым і заключаецца «фішка» мультымоўнай краіны — усе стараюцца ўжывацца сябар з сябрам.

У нас сітуацыя зусім камічная. Мы забілі на нашую нацыянальную мову і карыстаемся рускай. Забараняць рускі і ўводзіць таталітарнымі метадамі беларускую — няправільна. А вось ўводзіць сапраўднае двухмоўе — правільна.

Як уладальнік невялікага медыя скажу, што самы вялікі гемарой — ангельская мова. Гэта іншая аўдыторыя, іншы спосаб прасоўвання, іншая мова. Беларуская — наогул непрыкметная. Яе лёгка і хутка перакладаць, дастаткова парачкі прышчаватых студэнтаў-валанцёраў, якія гэта зробяць за «нацыянальную ідэю» (гэта значыць задарма), а ад медыя толькі патрабуецца дадаць беларускую мову і папаўняць яе перакладамі. Нават не трэба дзень у дзень перакладаць, калі гэта, вядома, не аднадзённая навіна.

Так, гэта займе нейкія рэсурсы і створыць дыскамфорт. Але ж жыццё беларуса гэта адзін суцэльны дыскамфорт. Трэба было нараджацца ў Швейцарыі.

Быць беларусам — гэта наш крыж і мы павінны яго несці. Ніхто гэта не зробіць за нас. Усе развітыя еўрапейскія нацыі прайшлі гэты шлях. Гэта пытанне самапавагі і папулярызацыі беларускай мовы і культуры.

Нікому не патрэбна машына, каб катацца па полі, але людзі падумаюць аб куплі, калі з’явіцца дарога. Гэта задача адукаванага класа беларусаў, каб пабудаваць дарогу. Так, ня будзе ў беларускага раздзела касмічнай наведвальнасці, але гэта ваша задача даць людзям альтэрнатыву і прасоўваць яе.

Калі большасць медыяпрасторы рэальна была б двухмоўнай, то было б больш матывацыі вучыць мову. Зараз сітуацыя такая, што акрамя стандартных палітычных «Радыё Свабода», «Наша Ніва» і падобных парталаў, беларуская мова практычна нідзе не прадстаўлена.

Асобна я хачу адзначыць тых, хто спрабуе сесці на два крэслы. Хто піхаюць і беларускую і рускую мову на адзін сайт. То меню на беларускай, а артыкулы ўперамешку, то ў рускія матэрыялы дадаецца інтэрв’ю на беларускай. Для ўладальнікаў такіх сайтаў ёсць асобны кацёл у пекле.

Яны мала таго, што ствараюць яшчэ больш кашы ў галаве беларусаў, так і маюць на ўвазе сваімі дзеяннямі, што «і так зразумеюць». Гэта значыць «ведаючы рускую можна разумець беларускую і наадварот». Гэта зман. Беларуская і руская — дзьве розныя мовы. Калі вы не штурхаеце французскі без перакладу, то не трэба ставіць беларускую альбо рускую без перакладу.

Калі культурная і бізнес эліты ў Беларусі ва ўпор не бачаць ні сваю этнічнасць, ні беларускую мову, то што чакаць ад насельніцтва?

Дрэнныя асацыяцыі з саўком і нацыяналізмам

Беларуская мова не мова, а палітычны інструмент у руках урада і палітычнай апазіцыі. Менавіта таму няма матывацыі яго вывучаць.

У сваёй палескай вёсцы пад Янавам я не памятаю, каб хтосьці гаварыў па-беларуску. У нас кажуць на сваім мясцовым «незразумецьчым» з моцным украінскім уплывам. Мне нават бліжэй «картопля», чым «бульба».

Дзе ж я сутыкаўся з беларускай прамовай у такой глушы? Дзве крыніцы: абсалютна агідная газета «Чырвоная звязда», якая час ад часу была ў паштовай скрыні, а таксама навіны па тэлевізары па-беларуску. Ну, гэтыя стандартныя: «наш калгас парваў усіх і перавыканаў план па зборы ўраджаю». З тых часоў у мяне з’явілася ўстойлівая непрыязнасць да беларускай мовы, якую я асацыяваў з саўком. На шчасце, потым я зразумеў, што ёсць асобна «савок» або «Рэспубліка Белоруссія», а ёсць асобна беларуская культура і мова. Проста трэба гэта адрозніваць.

Так ці інакш, да маёй глыбінкі даходзіла беларуская мова толькі ад урада. У максімальна убогай і правінцыйнай форме. Ва ўжо сталым класічным стылі «аграшык». Ды вы і самі ведаеце:

Максімальна вырвіглазныя колеры, сцяг Літвы, спалучэнне «неспалучаемага», трактарны балет. Божа, дапамажы мне гэта разбачыць! Як можна любіць ГОСТаўскіе БелЯз і БелКульт пасля гэтага?

Менавіта таму было б у мільён разоў лепш, калі б дзяржава аддалілася ад беларускай мовы. Ўсюды пісала б па-руску, стварала б асацыяцыю «рускі — дзяржаўны — пачварны».

Але гэта глыбінка. У гарадах аказалася, што з іншага боку беларускую мову акупавала апазіцыя. У графічным плане яны лепей дзяржавы, але мова выкарыстоўваецца ўсё для тых жа тэм: «Трамп сказаў, Пуцін зрабіў, Лукашэнка з’ездзіў». Бла-бла-бла. Бясконцае пераліванне вады на пустыя палітычныя тэмы.

Выходзіць, што беларуская мова заціснута з двух бакоў: з аднаго боку яе эксплуатуе дзяржава, каб «ўціхамірыць нацыяналістаў» і паказаць сваю «беларускасьць», а з другога яе эксплуатуе апазіцыя, выкарыстоўваючы яе толькі для палітычных тэм.

Лепшае, што могуць зрабіць з беларускай мовай абедзве гэтыя групы — перастаць выкарыстоўваць яе для палітыкі. Беларуская мова не мае ніякіх асацыяцый, акрамя палітычных. Хай яна стане мовай моладзі, культуры, мастацтва, гісторыі, бізнэсу, моды. Пазбаўце яе ад гэтай пустой палітыкі.

Зараз дзяржава і апазіцыя падобныя на двух алкашоў на дзіцячай пляцоўцы, якія вырашаюць «хто каго больш паважае». Зваліце ў падваротню, дайце дзецям пагуляць!

Вядома, застабільнасць рускамоўнай большасці

Апошні пункт — гэта ўсё рускамоўныя беларусы. Без іх нікуды.

Я нарадзіўся і вырас у Расіі і таму заўсёды даваў рускамоўным зніжку — «а дзе ім мову та вывучыць?». Судзіў па сабе — вакол гавораць па-расейску, у школе вучаць рускай мове і рускай літаратуры, вакол Расія і рускія. Чамусьці мне здавалася, што ў беларусаў у Беларусі гэтак жа. Але не зусім.

Беларусы ў Беларусі ў школе вучаць і беларускую і рускую. У іх іншыя ўрокі гісторыі. У сям’і і ў асяроддзі ў іх усё ж не гавораць на чыстай рускай мове — свае словы, гаворкі і вымаўлення праслізгваюць ў гаворцы. У гарадах надпісы напісаны па-беларуску, а таксама і аб’явы ў транспарце. У дакументах ёсць беларуская мова, формы некаторыя напісаныя па-беларуску, па тэлевізары мільгае час ад часу, па радыё круцяць беларускія песні. Кнігі ў хатах знаходзяцца на беларускай, артыкулы ў інтэрнэце, нават Вікіпедыя дае беларусам тры старонкі — руская, беларуская і тарашкевіца. Зусім не перашкодзіць адну тэму на розных мовах паглядзець. Можна знайсці беларускамоўных сяброў і калег і практыкаваць мову.

І вось пасля ўсяго гэтага выходзіць, што вопыт дыяспары і вопыт беларусаў у Беларусі даволі розны. Атрымліваецца, што ў Беларусі цалкам рэальна вывучыць мову. За дзесяць, дваццаць ці трыццаць гадоў жыцця. Але беларусы чамусьці намёртва ўчапіліся ў рускую мову.

Так, руская мова жудасна зручная. Да прыкладу, можна паехаць працаваць у Расію. У Польшчу (і на захад у цэлым) едуць «прыбіральні драіць», а ў Расею адразу ж мэнэджэрам у Газпром бяруць. Гэта ведаюць усе. Яшчэ па-руску зручна чытаць беларускіх класікаў: Лермантава, Пушкіна, Талстога. Ой, пачакайце, гэта ж рускія класікі з Расіі!

Камень перапоны гэтай ідыліі — беларуская культура і спадчына. Я гэта зразумеў, з цяжкасцю здужаўшы вершы Барадуліна. Атрымліваецца, мы ўсе маем доступ да гісторыі Расіі, але сваіх жа класікаў, пісьменнікаў і паэтаў разумеем з цяжкасцю.

Беларуская мова можа прайграваць ва ўсім, але аднаго ў яе не адбярэш — гэта толькі нашая мова. Калі чытаеш штосці па-беларуску, то ведаеш, што гэта «толькі для нас і пра нас». Гэта не будзе гісторыя пра далёкую Сібір або Каўказ, а пра нашы лясы і балоты. Асабіста мне дастаткова гэтага аргументу, каб хаця б паважаць нашу мову і жадаць яе адраджэньня. Хоць бы паступовага.

Кожная культура багатая і цікавая, а мова — ключ да гэтай культуры. Пакуль што мы чамусьці ходзім у госці да суседзяў і захапляемся імі. Мне гэта незразумела.

Адмова ад сваёй культуры і мовы не дасць нам павагі ад суседзяў. Так, мы вывучылі рускую мову, але расейцы ўсё яшчэ лічаць, што могуць нам навязваць, як нам варта зваць сваю краіну праз амаль трыццаць гадоў. Асабіста для мяне гэта паказчык.

Беларуская мова — пытанне ідэнтычнасці і прылады да Беларусі. Тыя, хто кажуць, што «трэба вучыць ангельскую і кітайскую мовы», наогул нічога не разумеюць ні ў эканоміцы, ні ў лінгвістыцы. Ніхто не перашкаджае вучыць ангельскую, але калі людзі не могуць вывучыць беларускую ў родным асяроддзі, то, пра якую ангельскую ідзе гаворка?

Калі казаць адкрыта, то большасьць беларусаў ні на якой мове акрамя рускай і не гавораць. Але і гэта «падабенства рускага» далёка ад нармальнай рускай мовы, і ў Расіі адразу адзначае «гаворку». Пакуль што я толькі бачу, што рускамоўная большасць спрабуе схаваць сваю ляноту за высокімі словамі, а ў выніку з цяжкасцю гавораць нават па-руску.

Сумуем

Беларуская мова не мёртвая, але і не жывая. Размовы пра яе дарэчныя пакуль мы яе канчаткова не пахаваем ці не адродзім. Чатыры прычыны, чаму беларуская мова і Напалову жыва і напалову змерла:

Беларускамоўныя не настолькі згуртаваная і актыўная група, як чакалася. Занадта шмат палітыкі і патэрналізму («дзяржава павінна») і занадта мала рэальных праектаў па прасоўванні мовы. Няма ні сайтаў, ні кніг, на якія можна выйсці з першай старонкі гугла. Будзьце бліжэй, прасовайце «беларускамоўных братушак», нават калі гэта не самыя лепшыя праекты (а як яшчэ яны разаўюцца і стануць лепш, калі памруць на паўдарогі?), будзьце больш актыўныя і незалежныя.

Культурная і бізнес эліта ніяк не падкрэслівае сваё беларускае паходжанне. Я так і не знайшоў прычын гэтаму, але беларусы ніколі не стануць упэўненымі ў сабе, калі ўсе топавыя беларускія праекты стануць безаблічнымі замежнымі. Нават калі беларус з’ехаў развіваць сваю справу, гэта не значыць, што ён перастаў быць беларусам. Прыклады і ідэалы вельмі важныя людзям, як і надзея.

Медыя сайтам варта дадаць беларускую мову. Гэта не складана. Не абавязкова нават перакладаць усе матэрыялы адразу, калі рэсурсы зусім абмежаваныя. Калі мы ўтрох цягнем тры мовы, то ў цэлай рэдакцыі прафесіяналаў цягнуць дзве блізкія мовы не складзе працы. Можа быць цяжка, але вінаваціце маму, што нарадзіла беларусам.

Дзяржава і апазіцыя павінны сысьці ад беларускай мовы. Два буяных алкаша акупавалі мову і выкарыстоўваюць яе ў сваіх мэтах. Беларускую трэба пакінуць для высокай культуры і мастацтва, толькі так можна завабіць людзей вывучаць яе. Гэта ж тычыцца графічнага складніка — прэч аграшык, трэба нармальная графіка, якая б выхоўвала густ маладым. Гэта злачынства, што мы скаціліся да цяперашняга ўбоства пасля віцебскага авангарду мінулага стагоддзя, і даволі моцнай графічнай культуры ў суседзяў у Польшчы і ў Расіі.

Рускамоўныя беларусы ўсё адно з’яўляюцца беларусамі. Можна падманваць сябе колькі заўгодна, але калі беларусу цікавая яго гісторыя і культура, то яна напісана па-беларуску. Практычна ўсё астатняе — рускімі для рускіх. Пушкін, Лермантаў, Талстой — вялікія, але для нас яны крыху бліжэй Шэкспіра і Гётэ. Так што хопіць апраўдвацца пра «трэба вучыць ангельскую мову», і проста вывучыць беларускую, ангельскую і рускую. За дваццаць ці трыццаць гадоў жыцця ў Беларусі гэта больш чым рэальна зрабіць.