Нядаўна злавіў сябе на думцы, што не разумею, навошта мы выкарыстоўваем «ён сказаў» і «яна сказала», калі маем на ўвазе ўмоўных Аляксея і Наташу. Так, гэта правілы мовы, але ў наш час ніякай практычнай інфармацыі гэтыя ўдакладненні не нясуць.

---

Калісьці даўно было важна, хто гэта сказаў: раб, прыгонны, нуворыш, арыстакрат або манарх. Было таксама важна, сказаў лі гэта ён ці яна, бо тады б было зразумела, варта прыслухацца да гэтых слоў або не. Калі гэта сказаў ён, то яго думцы можна надаць увагу. Асабліва калі гэта чалавек высокага статусу, класа і звання.

А вось калі гэта была яна, то цалкам можна ўсміхнуцца таму, што гэты пацешны апарат «Кухня-Мыццё-Уборка-Сэкс-Інкубатар» такога года выпуску наогул умее прайграваць нейкія гукі.

На шчасце, мы жывем у іншы час, аднак хоць жыццё і змянілася, але мова ўсё яшчэ засталася поўная перажыткаў мінулага. Прычым у кожнай мовы свае асаблівасці.

Падыход Захаду і Усходу Еўропы

Возьмем, да прыкладу, ангельскую. У ёй не вылучаюць пол таго, хто гаворыць — «I said» замест нашага «я сказаў(ла)». У ангельскай няма «вы» ці «ты» — проста «you». Для абазначэння пола выкарыстоўваюцца займеннікі: «he said» — «ён сказаў» або «she said» — «яна сказала».

Толькі ў тытулах ангельцы намудрылі. Усяго іх чатыры: «Mr.», «Miss», «Mrs.» и «Ms.». Адзін для мужчын і цэлых тры для жанчын у залежнасці ад іх сямейнага становішча. Акрамя гэтага ў англійскай мове, як і ў нас, у некаторых прафесій ёсць мужчынская і жаночая версія — «actor» это «акцёр», а «actress» — «актрыса».

У іншых заходнееўрапейскіх мовах сітуацыя аналагічная з некаторымі адрозненнямі, у якія не будзем паглыбляцца.

У параўнанне з заходнімі мовамі, мы на ўсходзе заўсёды ведаем, хто з намі мае зносіны — жанчына ці мужчына. У інтэрнэт стагоддзе гэта адзін з нямногіх спосабаў адрозніць пол якога-небудзь каментатара пад навіной. Толькі ці трэба гэта?

Складана паглядзець на сваю мову з боку, таму возьмем прыклад з польскай, якая пасля беларускай ці рускай месцамі здаецца вельмі кансерватыўнай і даволі сэксісцкай. Вось чаму нас вучыць кніга «Polski, krok po kroku»:

Маючы на ўвазе кампанію людзей, мы кажам «яны» па-за залежнасці ад чаго-небудзь. У палякаў не так. Калі ёсць хоць адзін мужчына ў кампаніі, то палякі кажуць «oni». Калі ж няма, то «one». Гэта значыць, да прыкладу, мужчына з дзіцем — «яны», а жанчына з дзіцём — «онэ». Уплывовая гэта інфармацыя?

Ідзем далей. Аналаг нашага «спадар» і «спадарыня / дама» гэта «pan» і «pani», але гэта не самае цікавае. Ветлівы зварот да некалькіх мужчын — «panowie». Да жанчын — «panie», але ж калі ёсць хоць адзін мужчына ў гэтай групе жанчын, то да іх ужо звяртаюцца як «państwo».

А зараз увага: ва ўсіх гэтых пяці выпадках мы проста кажам «вы». Палякі вызначана перамудрылі альбо нашая мова стала бядней польскага ад неіснавання гэтых выключэнняў? Асабіста я схіляюся да першага варыянту.

Ці трэба рабіць мову гендарна-неайтральнай?

У Швецыі афіцыйна зацвердзілі гендэрна-нейтральны займеннік «hen», акрамя «han» («ён») і «hon» (“яна”). У Гановеры літаральна на днях абвясцілі аб увядзенні гендэрна-нейтральнай мовы. У цэлым, гэта правільныя пачынанні. Мовы варта мадэрнізаваць для сучасных патрэб. Але ў такім выглядзе мы толькі загрувашчваем мову новымі правіламі і выключэннямі.

Гэта асабліва прыкметна ў англійскай мове, дзе акрамя «he» і «she» паступова ў ЛГБТ-супольнасці дадаюць «ze» і «xe» і кучу іншых займеннікаў.

Нават майкі выпускаюць — «Паважай мае займеннікі»:

Ва Усходняй Еўропе пакуль яшчэ ёсць значна больш важныя праблемы, таму гэтаму пытанню асабліва ўвагі не надаецца, аднак з часам і мы да гэтага прыйдзем, і да нас у мову будуць цягнуць аналагі «ze» і «xe».

І перш чым мы пачнем шпігаваць нашую мову моднымі слоўцамі, я прапаную паглядзець на гэтую сітуацыю з другога боку: чаму б нам наогул не адмовіцца ад ўказання пола ў прамове? Мы можам узяць за аснову мужчынскі пол і выкарыстоўваць яго ва ўсіх выпадках. У нас засталося б: «я сказаў», «ён сказаў», «яны сказалі».

«Я сказаў» па-за залежнасці ад полу ўжо выкарыстоўваецца ў іншых еўрапейскіх мовах — «I said» кажуць мужчыны і жанчыны. «Ён сказаў» для мужчыны і жанчыны пазбавіць нашую мову ад скланення дзеясловаў і прыбярэ лішнія займеннікі.

Іншымі словамі, замест дадання нейтральных займеннікаў, зваротаў, жаночых і гендэрна-нейтральных канчаткаў да прафесій, мы можам паступова адкідаць усе палавыя адрозненні ў нашай мове.

Вось што атрымаецца:

Адсутнасць скланенняў («схадзіў») выглядае груба, але так ужо кажуць у іншых мовах. А вось «мужчынскія» пасады («сябар Маша», «Таццяна настаўнік», «Маша студэнт») не так ужо і моцна рэжуць слых. «Касірка» якая стала «касірам» нам ніякай ролі не згуляла, бо пол прадаўца квіткоў нам не важны, як і яго колер скуры, раса, сэксуальная арыентацыя, колер вачэй, даўжыня валасоў, вера і іншыя лішнія дэталі.

Бясполая будучыня

Мовы мяняюцца вельмі павольна, на гэта сыходзяць дзесяцігоддзі і стагоддзі, таму ў нас дастаткова часу для дыскусіі і паступовага паляпшэння мовы.

Заходнееўрапейскія мовы накшталт англійскай больш ліберальныя і «безаблічныя», чым нашы славянскія, але гэта не стварае ім блытаніны ў палавой прыналежнасці суразмоўцы. Гэта даказвае, што прамаўляць і падкрэсліваць падлогу суразмоўцы — лішняе. Не варта яшчэ забываць, што такія нюансы ўскладняюць навучанне мовы.

Так што, калі ў нас ёсць выбар паміж ускладненнем мовы і нагрувашчваннем яе новымі правіламі і выключэннямі або, наадварот, звядзеннем усяго да аднаго паў-мужчынскага, які паступова станавіўся б «агульным» і «адзіным» для ўсіх, то, як мне здаецца, другі варыянт больш лагічны і зручны.

Бо эмансіпацыя гэта не што іншае, як здабыццё жанчынамі і меншасцямі тых правоў, якія да гэтага мелі толькі мужчыны. Гэта тычыцца і мовы.

Магчыма, сёння гэта здаецца малазначным, але варта паглядзець на амерыканскую рэкламу 60-х гадоў, каб адчуць, наколькі свет змяніўся. А вось урывак з «Марсіянскіх хронік» Рэя Брэдберы, напісаных у 1950-ым:

Брэдберы апісвае «канец свету», а «тыповую жанчыну» хвалююць толькі «мазі» для рожы. Усё-ткі добра, што мы ў будучыні. Цалкам магчыма наш час будзе здавацца такім жа варварскім для нашчадкаў.