Тыдзень у даваеннай Сірыі

Шмат размоў вядзецца пра Сірыю з пачатку грамадзянскай вайны, але не падобна, каб сітуацыя змянялася. За час канфлікту мільёны людзей сталі бежанцамі, але нават людзей, якія страцілі ўсё ці амаль усё, сталі выкарыстоўваць палітычных мэтах.

Некаторыя палітыкі лічаць, што паліваць брудам бежанцаў — абсалютна нармальна, бо яны ў асноўнай сваёй масе вызнаюць іслам, а значыць (па нейкай невядомай мне прычыне) з’яўляюцца патэнцыйныя «пагрозы». На гэта можна было б смела зачыняць вочы, але гэтага не дазваляе зрабіць той факт, што такія палітыкі, як Дональд Трамп (ЗША), Герт Вілдэрс (Нідэрланды), Марын Ле Пэн (Францыя) і ім падобныя занадта папулярныя ў сваіх краінах. Усе яны вядомыя сваёй антыімігрантскай рыторыкай. Нядаўні Brexit таксама здарыўся збольшага ад таго, што грамадзяне былі незадаволеныя іміграцыйнай палітыкай краіны.

Такая сітуацыя цалкам нармальная — людзі баяцца і не давяраюць «чужым». Гэта абумоўлена нашымі генамі і гэта ратавала нам жыццё ў мінулым. Сёння ж, на жаль, гэта сее недавер паміж людзьмі і на гэтым адкрыта гуляюць некаторыя нядобрасумленныя палітыкі.

Замест таго, каб слухаць небыліцы непрыстойных і малаадукаваных людзей, якія нават не знойдуць Сірыю на мапе свету, я прапаную разам са мной ацаніць сто кадраў, зробленых мной у жніўні 2010-га, якія дадуць старонняму назіральніку некаторы ўяўленне аб краіне і яе жыхарах.

За апошнія некалькі гадоў у іміджавым плане Сірыя ўстала ў адзін шэраг з КНДР, Іракам, Аўганістанам і Пакістанам. І гэта вельмі дрэнна, так як жыхары паўночнага паўшар’я лічаць, што так у краіне было заўсёды і сірыйцы не ведаюць, як жыць у мірным жыцці, як функцыянуе грамадства і гэтак далей. Таму вельмі важна паказаць мірнае даваеннае жыццё краіны.

Так ужо выйшла, што я напалову беларус і напалову сірыйскі курд, а вырас у Маскве. Хоць я і знаёмы з сірыйскай дыяспарай у Расіі, але ў мяне няма ніякіх эмацыйных сувязяў з краінай, і я бачу яе без прыкрас. Проста, у адрозненне ад іншых жыхароў паўночнага паўшар’я, мяне не палохае арабская гаворка (якой, дарэчы, я не валодаю), іслам, намазы, хусткі, святы і іншае, што складае побыт сучасных сірыйцаў.

Гэты матэрыял мае пэўную мэту — крыху пазнаёміць чытача (які, напэўна, ніколі не сутыкаўся з Сірыяй і сірыйцамі ў жыцці) з гэтай краінай і паказаць, як яна выглядала да вайны. Для многіх людзей Блізкі Усход — гэта адна вялікая тэрыторыя, дзе гавораць па-арабску і вызнаюць іслам, але гэта неапісальна спрошчаная кропка гледжання і яна таксама абразлівая, як прадстаўляць усю Лацінскую Амерыку Бразіліяй або ўсю Усходнюю Еўропу Расіяй. Суседства, моўная і культурная блізкасць не значаць «аднолькавасць».

Пасля майго першага курса ў універсітэце мы ўсёй сям’ёй вырашылі злётаць у Сірыю ў жніўні 2010-га, каб наведаць сваякоў. Ужо ў наступным годзе пачнецца канфлікт — усяго 7,5 месяцаў да яго пачатку 15 сакавіка 2011.

У Дамаск мы прыляцелі з Масквы і прама па прылёце атрымалі візу. Першая непрыемнасць здарылася пры атрыманні багажу. Свой чамадан я зняў з стужкі без замка і з прыадчыненай маланкай. На шчасце, нічога не прапала, але лішні стрэс я выпрабаваў.

Вымушаны прызнацца, што было вельмі дыскамфортна апынуцца ў грамадстве, дзе ты ні слова не разумееш, і людзі вонкава выглядаюць крыху па-іншаму (адзенне, манеры і іншае). Хоць арабская мова мне звыкла, але толькі ў расійскамоўным асяроддзі, як «меншасць».

Яшчэ адным шокам было надвор’е. Пры выхадзе з аэрапорта цябе як бы ахутвае саунай або лазняй — на вуліцы плюс 40! Для усходнееўрапейца, які звыкся да холаду, гэта проста пекла. Клаустрофобнае адчуванне быццам задыхаешся ад такой духаты, схавацца ад якой можна ў машыне або ў памяшканні з кандыцыянерам.

У цэлым, гэта былі самыя буйныя ўзрушэнні па прыбыцці. Цяпер, уласна, сам фотарэпартаж. Загадзя прашу прабачыць за блікі на фотаздымках — сем гадоў таму я не думаў, што буду іх дзе-то выкарыстоўваць, акрамя асабістых мэтаў.

У мінулым стагоддзі Сірыя была пад французскім, а потым савецкім уплывам, і мне крыху дзіўна слухаць людзей, якія сцвярджаюць, што ў сітуацыі ў Сірыі вінаватыя (у асноўным) ЗША. Калі гаварыць на зразумелай для людзей мове, то: «У аднапалярным свеце, лідэрам якога з’яўляецца ЗША, Сірыя ўваходзіць у геапалітычныя сферы інтарэсаў і ўплыву Расіі (а да гэтага СССР)». Савецкі і расейскі ўплыў адразу кідаецца ў вочы па прысутнічанню савецкіх і расійскіх машын:

Так што калі казаць пра тое, хто «вінаваты», то лагічна пачынаць з Расеі.

Дарэчы, першае, на што я звярнуў ўвагу пры разборы фатаграфій, так гэта стан дарог — у агульным і цэлым яны выдатныя для дыктатуры на Блізкім Усходзе.

Як і многія гарады ў суседніх краінах, сірыйскія гарады практычна безаблічныя. Мноства шэрых будынкаў з знявечанымі фасадамі, якія абсалютна нецікавыя для даследавання, а надвор’е пад 40 не спрыяе шпацыраванню.

Паняцце архітэктуры і якога-небудзь «асяроддзя» практычна адсутнічае.

Ацэнім прыроду краіны. Дзесці гэта пясочны пейзаж з гарамі удалечыні.

Дзесці больш зеляніны і бліжэй горы.

На поўдні краіны бачныя Галанскія вышыні, якія Сірыя страціла ў ходзе Шасцідзённай вайны з Ізраілем.

Па шляху да Латакіі з’яўляецца больш зеляніны…

…а таксама дрэў, выгнутых моцнымі вятрамі.

У самой Латакіі пейзаж ўжо больш звыклы для еўрапейца.

А вось і сірыйскае ўзбярэжжа:

Як ужо, напэўна, заўважылі чытачы, на фотаздымках даволі шмат смецця. Да жаль, у гэтым плане ў Сірыі вельмі брудна.

Смецце валяецца на дарогах і яго шмат.

Нават невялікая прыстань з пляжам жудасна запаганена смеццем.

Цяжка глядзець на такую карціну, але сцвярджаць тое, што сірыйцы — свінні, я б не стаў. Асяроддзе фарміруе чалавека і патрэбныя каласальныя намаганні, каб пайсці супраць плыні. Калі ў соцыуме норма — смеціць, то ўсе будуць смеціць (асабліва ўлічваючы той факт, што, як мы бачым, ніхто за гэтым не сочыць у краіне).

Наогул, вядома, акрамя смецця ў Сірыі кідаецца ў вочы вялікая колькасць недабудаваных будынкаў, будоўляў і бардака.

Мяркуючы па тым, што ў развітых краінах я такое практычна не назіраў, а ў краінах, якія развіваюцца гэта даволі частая з’ява, то можна смела меркаваць, што гэта вынік карупцыі ў краіне.

Калі ў горадзе яшчэ ёсць разметка, то за горадам дарогі больш «свабодныя» ад якіх-небудзь абмежаванняў.

Хоць, нават у горадзе не ўсюды яна ёсць.

Складана падабраць здымак і не ўткнуцца ў фотаздымак, банэр ці расьцяжку з прэзідэнтам краіны Башарам Асадам.

У гэтым плане Сірыя — класічная дыктатура з даволі моцным культам асобы. Асад ўсюды і гэта ўсё.

Відаць, што ўсё рабілася праз рукавы — аднолькавы калаж, раздрукаваны і растыражаваны на ўсю краіну. Простая абавязалаўка «зверху», якую можна зрабіць абы-як.

Спрэчкі пра легітымнасьць Асада і запытвання «А дыктатар ці ён?» могуць даносіцца толькі з Расіі і з падобных дружалюбных рэжымаў, дзе працуе дзяржпрапаганда.

Башар Асад, прэзідэнт Сірыі з 2000 года. Уладу ён атрымаў у спадчыну ад бацькі, які правілаў з 1971 па 2000 год — аж да сваёй смерці. Сорак шэсць гадоў адна сям’я знаходзіцца ва ўладзе. Аб якой легітымнасці можна казаць? У афіцыйнай назве краіны няма згадкі аб манархіі.

Не ўпэўнены, каму прысвечаны помнікі, але па савецкай стылізацыі можна выказаць здагадку, што гэта чарговыя бравыя змагары з прыгнятальнікамі і іншыя «вызваліцелі».

Дарэчы, у Сірыі ёсць усе нефармальныя прыкметы, па якіх можна даволі дакладна вызначыць, што там дыктатура (ці аўтарытарызм). Усяго іх тры. Першы прыкмета: у краіне няма нармальных пешаходных зебр, а выкарыстоўваюцца над- ці падземныя пешаходныя пераходы.

Другая прыкмета: жаданне фарбаваць бардзюры (асабліва ў два колеру).

І трэцяя прыкмета: маніякальнае жаданне афарбаваць дрэвы у белы колер.

Прысутнасць аднаго, двух ці нават камбінацыі з трох прыкмет робіць краіну практычна 100 % недэмакратычнай. Смеяцеся? Вось вам беларускі Пінск, дзе 23 гады валадарыць дыктатар Лукашэнка:

А гэта сталіца КНДР:

А вось і пешаход, які падымаецца з падземнага пераходу, хоць усе дарогі ў Паўночнай Карэі пустыя:

Назіральны чытач можа іранізаваць, што ў Сірыі (і КНДР) фарба на дрэвы і бардзюры ёсць, а на разметку на дарозе — няма.

У Расеі, дарэчы, аддаюць перавагу фарбаваць бардзюры і незлічоную колькасць платоў і агародж.

І гэта ўсё нягледзячы на ўказ мэра Масквы, у якім гаворыцца, што бардзюры не варта фарбаваць, а агароджы можна фарбаваць толькі ў чорны колер. Зрэшты, камунальнікі жывуць па сваіх «законах» і проста змянілі палітру з жоўта-зялёнага на бела-зялёную і далей працуюць у ранейшым рэжыме.

Ёсць штосці таталітарна тупое у гэтым зацятасьці зафарбаваць усе дрэвы, бардзюры і загнаць людзей у выродлівыя пераходы. Але пэўная логіка ў гэтым ёсць. Па-першае, вялікая колькасць дыктатур бярэ прыклад з СССР і не мяняе многія будаўнічыя законы і стандарты з тых часоў. Гэта таксама самы зручны спосаб паказаць, што «штосці зроблена» — ярка пафарбаваныя дрэвы і бардзюры на фотаздымках і справаздачах сведчаць аб «вялікай праведзенай працы па добраўпарадкаванні тэрыторыі».

І не ў апошнюю чаргу гэта магчымасць вельмі моцна «нагрэць» рукі карупцыйным чыноўнікам і іх афіляваным кампаніям. Запамінаем рэцэпт: (а) закупляем самую танную фарбу, (б) наймаем самых танных працоўных, (у) адпраўляем фарбаваць усё запар, (г) фатаграфуем і (д) рапартуем аб праведзенай працы. У выніку атрымліваем велізарныя сумы грошай, якімі дзелімся з пастаўшчыком фарбы і іншым зацікаўленым асобам. За адзін сезон фарба сыходзіць і можна зноў паўтарыць працэдуру.

Падобная сітуацыя і з будаўніцтвам над – і падземных пераходаў, толькі гэта робіцца пад маркай «бяспекі» і «аптымізацыі дарожнага руху». Узвядзенне такіх аб’ектаў і сыход за імі стаяць каласальных сродкаў, што толькі на руку карупцыянерам.

У дэмакратычных краінах дзяржавы падсправаздачныя насельніцтву ў выдатках, і марнаваць велізарныя рэсурсы на штогадовую барацьбу з паветрам папросту непрымальна.

Наогул, калі дзе ў Сірыі і (адносна) акуратна, так гэта на прыватных тэрыторыях.

Там з нашмат меншай стараннасцю фарбуюць бардзюры і дрэвы.

А месцамі наогул казка.

Хоць, вядома, ні аб якой сучаснай архітэктуры і гаворкі не ідзе. Усё нагадвае нейкія прымітыўныя замкі і іншыя «бахатыя» формы. Гэта асабліва відаць у гандлі:

Гандлёвыя цэнтры падобныя з паўночным паўшар’ем:

Наогул, сірыйскае грамадства мала адрозніваецца ад іншых таварыстваў. Людзі працуюць, ствараюць сем’і, жывуць. На мінулых фотаздымках можна звярнуць увагу на вялікую колькасць новых машын. У прыгарадзе Дамаска ёсць еўрапейскія аўтасалоны.

Людзі глядзяць амерыканскія і еўрапейскія фільмы з арабскімі субтытрамі.

І, мне здаецца, у агульным і цэлым Сірыя даволі блізкая культурна сваім паўночным суседзям.

Нікога не спалохаеш жанчынай без хусткі. Усе суіснуюць адзін з адным і нічога жудаснага не адбываецца.

У асноўным, як мне здаецца, большасць жанчын носіць вопратку сціплых кветак разам з хусткай. Адбіваецца ўплыў Францыі і СССР, а таксама суседства Ізраіля, Лівана і Турцыі.

Я б скептычна ставіўся да гісторый пра «сірыйскіх бежанцаў-гвалтаўнікоў». Гвалтаўнікі ёсць у любой папуляцыі, але вінаваціць усіх, быццам яны «дзікуны», не бачылі жанчын, проста неаб’ектыўна і няпраўда (апошнія тры фота адбываюцца на адной вуліцы і нікога не бянтэжыць ні крама бялізны, ні яго наведвальніцы).

Нават жонка самога Асада выглядае абсалютна па-еўрапейску. Важна мець на ўвазе, што Сірыя — не Саудаўская Аравія! А на поўначы краіны, дзе знаходзіцца тэрыторыя Сірыйскага Курдыстана, наогул змагаюцца дзяўчаты, па выглядзе мала чым адрозніваюцца ад еўрапеек (глядзім «Атрады жаночай самаабароны»). У Сірыі таксама вызнаюць даволі вялікая колькасць рэлігій і напрамкаў ісламу, што таксама кажа пра пэўны «мульцікультуралізм» соцыума.

Раз’язджаючы па сірыйскім дарогах можна сустрэць качэўнікаў-бедуінаў, якія жывуць у намётах.

Перыядычна сустракаюцца гандляры рознымі таварамі і садавінай.

У цэлым, гарады і дарогі выглядаюць так:

Дамаск вечарам выглядае нашмат утульней, чым днём:

А Латакія наогул нашмат больш дагледжаная і акуратная, чым сталіца:

Адбіваецца, мабыць, блізкасць мора, большая колькасць зеляніны (пальмы, якія можна пафарбаваць) і турыстаў. Хоць, як і ўсюды, шмат і безгаспадарных участкаў:

Дарэчы, праз нейкі час абвыкаеш да такой высокай тэмпературы, і становіцца нават адносна камфортна. Прывыкаеш таксама і да халоднай вады ў душы. З плюсаў такога клімату можна адзначыць, што практычна не пацееш — майка і адзенне заўсёды сухія.

У Маскву мы вярталіся з вялізнымі затрымкамі з-за пажараў у Расеі. Пры падлёце да Масквы нас накіравалі ў, як нам паведаміў наш канадскі пілот, «Мінск, Украіну». Праз пару хвілін ён паправіў сябе — ляцелі мы ўсё-ткі ў Мінск, Беларусь. Так на некалькі гадзін я першы раз апынуўся ў сталіцы.

Кіраўніцтва аэрапорта не хацела запраўляць наш самалёт, і мы ўсім самалётам збіралі грошы на паліва. У суме палёт у Маскву заняў прыкладна 24 гадзіны, а па прылёце мы адчулі гэтую задуху і невыносную гар у паветры.

Я спецыяльна згадаў гісторыю пра канадскага пілота. Мне здаецца, яна выдатна сімвалізуе ўсё паўночнае паўшар’е. Усе мы жывем у сваіх краінах і разбіраемся ў нашых жыццях, у палітычнай сістэме сваіх краін, сваіх суседзяў. Мы ведаем сваю родную мову, і, можа нават, валодаем дадаткова ангельскай. У цэлым мы разумеем, як жывуць людзі ў ЗША, Германіі і Расіі. Але мы, відавочна, не можам ведаць усіх дэталяў і нюансаў пра іншыя краіны і культуры — мы папросту з імі не сутыкаемся.

На жаль, калі справа даходзіць да канфліктных сітуацый, то гэта недасведчанасць часта ігнаруецца. Да прыкладу, які мы бачым Сірыю ў гэтым матэрыяле? Шмат бардака, разрухі і смецця. Шэрыя нягеглыя будынкі або будынкі, падобныя на нейкія пародыі на палацы. Гарады арыентаваны на машыны, ні аб якім даступным асяроддзі і няма чаго казаць — людзі ходзяць па абочынах і глытаюць пыл. У наяўнасці культ асобы і захоп улады, прысутнічае карупцыя і моцны ўплыў рэлігіі. З таго, што мы ўбачылі, больш-менш прыстойныя месцы — прыватныя ўстановы.

Нішто не нагадвае? Па апісанні (а таксама па фатаграфіях) вельмі падыходзіць пад сучасную Расею. Пры гэтым у Расіі прамываюць мазгі сірыйскімі бежанцамі ў Еўропе, быццам гэта адназначна негатыўная з’ява. У дадзеным выпадку падыдзе мой вопыт знаёмства з сірыйскай дыяспарай.

Большасць сірыйцаў, якіх я ўзгадваю, занятыя ў гандлі і з’яўляюцца звычайнымі семьянінамі, чым прынята лічыць. Яны прыехалі студэнтамі ў Расею і тут і аселі, нягледзячы на ўвесь рускі нацызм. Пры гэтым, у адрозненне ад каўказскіх нацыянальнасцяў, я не заўважаў выпінанне сваёй рэлігійнай і этнічнай прыналежнасці. Для прадстаўнікоў Блізкага Усходу іслам — норма жыцця. Калі яны мігруюць у іншую краіну, то іх задача проста пракарміць сябе і сям’ю і зарабіць грошай, а лепш за ўсё гэта зрабіць, папросту асіміліруючыся ў грамадства.

Сітуацыя цалкам іншая з каўказцамі, якія з’яўляюцца грамадзянамі Расіі. Для іх іслам — адметная асаблівасць ад іншых расейцаў і рускіх у прыватнасці. З-за вайны ў Чачні каўказцы часцяком грэбліва ставяцца да Расіі і рускіх. У адрозненне ад сірыйскіх або іншых імігрантаў, каўказцаў не трэба асімілявацца — яны і так у сваёй краіне Расіі. Ім няма патрэбы весці сябе ціха і не прыцягваць увагу ўладаў. Менавіта так я бачу цяперашнюю сітуацыю ў Расіі з Каўказам. Іншых прычын, чаму мноства прыезджых сірыйцаў гавораць па-расейску лепш, чым многія каўказцы, з якімі я сутыкаўся, я не бачу.

Так што навязваемы Усходняй Еўропе страх сірыйскіх бежанцаў з’яўляецца толькі маніпуляцыя грамадскім меркаваннем. Многія краіны не моцна сышлі па развіццю ад Сірыі, а многія славянскія грамадства вельмі кансерватыўныя і аднастайныя, каб у іх паводзіць сябе задзірліва (тая ж Польшча, дзе ў некалькіх гарадах нядаўна адбыліся пагромы кебабных, якімі валодалі мігранты).

Што тычыцца Заходняй Еўропы і ЗША, то тут крыху больш складана, але трэба, зноў жа, выйсці з сваёй (вельмі камфортнай) зоны камфорту і ўявіць, што перажываюць людзі, якія бягуць ад ваенных дзеянняў. Часта можна сустрэць пытанне: «Чаму яны не застаюцца ў суседніх краінах ці проста ў першай якая трапіла мірнай краіне?» Да адказу можна прыйсці лагічна, варта толькі ўстаць на чужое месца.

Многія суседнія арабскія краіны таксама нестабільныя і бедныя, так што знайсці добрую працу не так ужо і лёгка. Што тычыцца Еўропы, то навошта бежанцам заставацца ў беднай Грэцыі ці Балгарыі, вучыць цяжкую мову, асімілявацца ў грамадства, якое нашмат больш аднастайнае і якое мае менш шанцаў фінансава падтрымаць цябе?

У той жа Германіі ці Швецыі ёсць вялікая колькасць прыезджых сірыйцаў, якія могуць падтрымаць адзін аднаго і парадамі і фінансава. Абедзве краіны больш развітыя ў эканамічным плане, а грамадства больш адкрыта для мігрантаў, чым, скажам, тая ж Польшча. Мне здаецца, любы аддасць перавагу больш багатай краіне, з менш аднародным грамадствам, з вялікай дыяспарай з роднай краіны, дапаможнікам у 100 даляраў і складанай мовай, чым небагатую краіну, з аднародным грамадствам, з невялікай дыяспарай, дапаможнікам у 10 баксаў і такой жа складанай мовай (пасля арабскага аднолькава складана вучыць французскі, нямецкі ці польскі).

Іншае пытанне, якое задаюць еўрапейцы, заключаецца прыкладна ў наступным: «Я, маўляў, не супраць бежанцаў, але там сярод іх на фота накачаныя маладыя хлопцы былі, а яны не могуць быць бежанцамі, што яны там робяць, яны прыехалі за дапаможнікамі сюды!» Гэтая кропка гледжання верх пыхі. А што, загадаеце рабіць маладым хлопцам у ўзросце ад 5 да 30 гадоў? Хадзіць у школу, паступаць ва ўніверсітэт, а потым будаваць кар’еру? Краіна ў руінах, адукацыйныя ўстановы зачыненыя. Праца — папаўняць войска Асада, ісці ў апазіцыю (якую так не пераносіць на дух Расія) ці станавіцца рэлігійным фанатыкам.

Тут бачная даволі тыповая рыса заходніх краін — нежаданне разбірацца ў тэме. Дзеці працуюць на абутковай фабрыцы ў Азіі? «Які жах! Дзіцячая праца непрымальная! Усе на мітынгі, дзеці павінны быць у школе!» Які вынік? Дзеці звольненыя з заходняй кампаніі, якая адносна добра аплачвала іх працу на бяспечнай вытворчасці. Але грошы-то ім і іх сям’і ўсё роўна патрэбныя. Так што дзеці ідуць на цяжкія і небяспечныя прадпрыемствы, якія плацяць менш, але шмат больш шкодзяць здароўю. Або наогул займаюцца прастытуцыяй.

«Чаму да нас едуць маладыя здаровыя хлопцы? Бежанцы не так выглядаюць!», — ага, 70–90-гадовыя бабулі будуць перасякаць паўсвету, каб трапіць у Швецыю, бо ім гэта лёгка фізічна. А маладыя хлопцы ў гэты час у Сірыі будуць хадзіць на працу і будаваць кар’еру.

Дзіўна таксама тое, што некаторыя еўрапейцы не разумеюць, як уладкована іх грамадства. Бо вядома, што большасць еўрапейскіх краін старэе, а значыць, у будучыні, на аднаго працуючага чалавека будзе большая колькасць непрацуючых людзей, якім патрабуюцца сацыяльныя выплаты ад дзяржавы. Прыняцце бежанцаў — прагматычны ход, каб хоць неяк амаладзіць сваё насельніцтва, каб у будучыні мець магчымасць падтрымліваць такую ж колькасць сацыяльных праграм у краіне.

Сённяшняя сітуацыя ў Сірыі — драматычная, але яшчэ больш драматычнае стаўленне да людзей, якія не так ужо і моцна адрозніваюцца ад прадстаўнікоў паўночнага паўшар’я. Канфлікты культур непазбежныя, але іх варта дазваляць не узаемным абвінавачваннем адзін аднаго, а дыялогам, як з аднаго, так і з другога боку.

Замест боязі бежанцаў і мігрантаў, лепш паспрабаваць напрамую з імі пазнаёміцца і ўзаемадзейнічаць. Людзям ўласціва баяцца і супрацьстаяць таму, з чым яны не знаёмыя і ніколі не сутыкаліся. Гэта ў нашых генах і гэта ратавала нам жыццё. Зараз іншы час і выхад з цяжкага становішча — камунікацыя. У тым ліку і з боку саміх бежанцаў — разнастайныя блогеры, ютуберы і іншыя, хто могуць даносіць да еўрапейцаў інфармацыю аб тым, што ў бежанцаў у галаве на зразумелай для еўрапейцаў мове. Як прыклад: