Літаральна з пачатку дзевятнаццатага стагоддзя і па гэты дзень, свет прынята называць «аднапалярным», «трохполюсным» або «шматпалярным». Такая лексіка ўласцівая тэорыі міжнародных адносін — яна ярка апісвае баланс сіл у сусветнай палітыцы і з’яўляецца вынікам дзейнасці мноства складанаарганізаваных іерархічных сістэм — дзяржаў і цывілізацый. Прычынай ўзнікнення структураванай дзяржаўнасці можна лічыць з аднаго боку — тэхнічны прагрэс і, у пэўнай ступені аб’яднанне свету ў адну інфармацыйную прастору, з другога боку — рост насельніцтва Зямлі, біялагічна-сацыяльную прыроду чалавека і наяўнасць імкнення людзей да камунікацыі.

Паступова прыйшоў час, якому не чужыя такія працэсы як: рост значэння дзяржавы, з’яўленне найскладаных міжнародных сувязяў, зацвярджэнне шматлікіх дактрын і дакументаў, калі палітыка набывае сваё сучаснае аблічча, а мяжа паміж «прызнаным» і «непрызнаным», «афіцыйным» і «неафіцыйным» становіцца ўсё больш выразнай.

Лічыцца, што пры аднапалярным свеце асноўныя палітычныя, эканамічныя, культурныя і сацыяльныя вектары задае адна з найбольш уплывовых дзяржаў свету. Такім чынам на самым высокім узроўні лідзіруе адна цывілізацыя, пакідаючы іншых далёка ззаду, але ў той жа час аказваючы пэўны ўплыў на астатнюю частку свету.

Сучасныя мацерыкі існуюць пару дзесяткаў мільёнаў гадоў і іх агульная плошча складае 510 млн км². І хоць чалавецтву як віду (прынамсі ў параўнанні з Зямлёй, суперкантынентамі або жыццём дыназаўраў) зусім мала гадоў, але нават за кароткія тэрміны свайго жыцця ў розныя перыяды на Зямлі дамінавалі пэўныя імперыі, якія, як правіла, займалі найбольшую частку тэрыторыі.

Зараз мы разгледзім асноўныя імперыі свету, для якіх была характэрная аднапалярнасць, то есць існаванне і дамінаванне якіх практычна не аспрэчвалася іншымі імперыямі або дзяржавамі.

Персідская імперыя

У момант свайго росквіту Персідская імперыя пад уладай дынастыі Ахменідаў дасягнула памераў у 8,5 млн км², што крыху менш чым сучасная тэрыторыя Бразіліі. Дзяржава цалкам ахоплівала цяперашнія тэрыторыі наступных краін: Арменіі, Афганістана, Грузіі, Ізраіля, Ірака, Ірана, Кіпра, Лівана, Палестыны, Сірыі, Турцыі, дасягала Украіны на поўначы, Пакістана на ўсходзе, Саудаўскай Аравіі на поўдні і Лівіі на захадзе.

Сцяг Дзяржавы Ахеменідаў

Персідская імперыя (Дзяржава Ахеменідаў) у сваіх максімальных памерах, 550–330 да н. э. Кіраванне Кіра II Вялікага

Адметна тое, што насельніцтва планеты бліжэй да 500 году да нашай эры складала каля ста мільёнаў чалавек, а насельніцтва Дзяржавы Ахменідаў у той жа час магло складаць да пяцідзесяці мільёнаў чалавек, гэта значыць прыкладна палова насельніцтва планеты на працягу дзесяцігоддзяў ці нават стагоддзяў з’яўлялася жыхарамі адной дзяржавы.

Дзяржава Ахменідаў дзялілася на дваццаць сатрапаў (тэрыторый), кожная з якіх штогод плаціла даніну. У 331 годзе да нашай эры Персідская імперыя спыняе сваё існаванне ў выніку вырашальнай бітвы пры Гаўгамелах дзякуючы арміі Аляксандра Македонскага. Нягледзячы на каласальную перавагу ў колькасці армія Ахменідаў трывае паразу.

Рымская імперыя

Наступная імперыя, якая мае еўрапейскія карані, стала першай і адзінай дзяржавай, якая здолела заняць ўсё Міжземнае мора. Перавага гэтай акваторыі ў сацыяльным, эканамічным, гандлёвым, палітычным і нават рэкрэацыйным аспектах складана пераацаніць — з самага з’яўлення чалавецтва развівалася ў межах гэтай тэрыторыі найбольш прыкметна, не кажучы аб пастаянных войнах у гэтым рэгіёне (ці хутчэй вакол яго).

Плошча Рымскай імперыі на 117 год складала прыкладна пяці млн км², што параўнальна з паловай сучасных ЗША ці сумешчаных тэрыторыяй сучаснага Ірана і Індыі. Дзяржава ахоплівала плошчу 55 сучасных заходнееўрапейскіх і арабскіх краін і літаральна атачала Міжземнае мора.

Вексілум рымскіх легіёнаў. «Senātus Populusque Rōmānus» — «Сенат і грамадзяне Рыма»

Рымская імперыя ў сваіх максімальных памерах, 117 год. Праўленне Траяна

Нягледзячы на тое, што Рымская імперыя была менш Персідскай, сітуацыя з папуляцыяй зусім іншая. Насельніцтва планеты з 0 па 200 гады дасягнула адзнакі ў трыста мільёнаў чалавек, сярод якіх 56,8 мільёнаў (каля 18,93 %) жыхары Рымскай імперыі.

Дзяржава падзялялася ў розны час спачатку на пятнаццаць правінцый, але пасля рэформы Дыёклетыяна ў 284-305 гадах тэрыторыю падзялілі на прэфектуры, якія ў сваю чаргу дзяліліся на дыяцэзіі. З часам Рымская імперыя спачатку скарачаецца ў тэрыторыях з-за набегаў варвараў, а пазней падзяляецца на Заходнюю і Усходнюю, якім ужо не наканавана было уз’яднаецца.

Мангольская імперыя

Вялікая Мангольская дзяржава самая вялікая па тэрыторыі дзяржава, якая калі-небудзь існавала на Зямлі. Вядомы палкаводзец і правіцель вядомы як Чынгісхан здолеў аб’яднаць разрозненыя мангольскія плямёны, пашыраючы і захопліваючы велізарныя тэрыторыі. Магчыма, адной з прычынаў такіх удалых і маштабных заваёў стала дасціпная тактыка палкаводца: захопліваючыя плямёны не знішчаліся, а тыя, што засталіся ў жывых мужчыны пераходзілі на службу ў заўсёды павялічваючуюся армію.

Плошча Мангольскай імперыі па розных дадзеных прыкладна да 1279 года дасягае ад 33 да 38 мільёнаў км², што параўнальна з двума тэрыторыямі сучаснай Расіі. Вядома, розныя тэрыторыі імперыі знаходзіліся ў рознай ступені залежнасці ад самой імперыі, як і нельга вылучыць выразных межаў такой дзяржавы (з-за чаго і можна сустрэць мноства розных лічбаў і супярэчлівых дадзеных), зрэшты, гэта характэрна для любой імперыі, якая існавала да новага або нават найноўшага часу. Тым не менш, гэта дзяржаўнае ўтварэнне дасягнула сапраўды неверагодных нават па сучасных мерках памераў. Мяжа праходзіла прыкладна па тэрыторыі сучаснай Беларусі і Украіны на захадзе, Ірана і Пакістана на поўдні, Кітая, КНДР і Рэспублікі Карэі на ўсходзе, і па расійскіх тэрыторыях на поўначы. Як такога сцяга імперыя не мела.

Меркаваны сцяг Мангольскай імперыі і сцяг Залатой Арды

Мангольская імперыя ў сваіх максімальных памерах, 1279 год. Праўленне Хубілая

У момант максімальнага росквіту насельніцтва Мангольскай імперыі складала каля 160 мільёнаў чалавек, што складае каля траціны насельніцтва планеты на той момант. Не гледзячы на хітрую і таленавітую стратэгію захопу тэрыторый кантраляваць такія колькасці рознаскурага насельніцтва было даволі складана, не кажучы ўжо пра неабходнасць складаназробленнай сістэмы кіравання з мноствам задзейнічаных асоб, якім неабходна было давяраць. Такім чынам падзел на некалькі дзяржаў у 1294 годзе ў выніку адразу некалькіх бітваў і паўстанняў быў цалкам наканаваны. Хоць дзяржава, заснаваная на ваеннай і родаплемянной іерархіі, да гэтага часу здзіўляе сваімі памерамі.

Іспанская імперыя

У сваім росквіце, пасля каланіяльных захопаў Паўднёвай і Паўночнай Амерык, Іспанская імперыя дасягнула плошчы ў 20 млн км², што параўнальна з сумешчаных сучаснымі тэрыторыямі Расіі і Казахстана. Асноўнай прычынай захопу настолькі велізарных тэрыторый стала тэхнічная перавага еўрапейцаў, а таксама сціплае выкарыстанне лакальных канфліктаў індзейцаў. Іспанская імперыя выглядала даволі разрозненай за кошт пераважна заморскіх тэрыторый і займала тэрыторыю сучаснай Іспаніі, Філіпін, а таксама амерыканскія тэрыторыі Карыбскага басейна, Мексікі, частцы ЗША і вялікую частку Паўднёвай Амерыкі.

Сцяг Іспаніі з 1785 года і сцяг Іспанскай імперыі

Іспанская імперыя ў сваіх максімальных памерах, 1790 год. Праўленне Карла IV

У 1790 годзе насельніцтва гегемона складала каля шасцідзесяці мільёнаў чалавек, што ў васемнаццатым стагоддзі з’яўлялася толькі 6 % насельніцтва Зямлі.

Сваю глабальную гісторыю Іспанская імперыя спыніла па шэрагу прычын, але канчатковае аддзяленне амерыканскіх тэрыторый ад імперыі адбылося ў часе вайны за незалежнасць іспанскіх калоній у 1809–1824 гадах.

ЗША

Пасля халоднай вайны з СССР, а таксама з моманту яго распаду, Злучаныя Штаты Амерыкі таксама можна лічыць імперыяй. І хоць сучасны свет прынята называць шматполюсным, асаблівае значэнне дзяржавы не падлягае сумненням. Шмат у чым ЗША з’яўляецца цэнтрам аднаполюснага свету з-за самай буйной арміі ў свеце (1,301 млн чалавек, а таксама 811 тыс. у рэзерве), якая правяла каля дваццаці буйнамаштабных аперацый пачынаючы з 50-х гадоў мінулага стагоддзя і па гэты дзень, а колькасць краін, дзе размяшчаюцца ваенныя сілы ЗША, дасягае 150.

Таксама адной з пераваг з’яўляецца эканамічная развітасць краіны — першы паказчык у свеце па ВУП і самая распаўсюджаная валюта ў свеце. Вядома, у сучаснасці перавага ЗША аспрэчваецца і можа аспрэчвацца іншымі краінамі, але, нягледзячы на гэта, казаць аб імперыялістычным гегеманізме можна, хоць бы ў пэўныя дзесяцігоддзі. Такім чынам, у сваім максімальным росквіце ЗША знаходзіцца з 1991 года, калі свет перастаў быць біпалярным.

У цяперашні час плошча краіны складае 9 519 431 км², не ўлічваючы залежныя тэрыторыі. Краіна мяжуе з Канадай на поўначы і з Мексікай на поўдні, мае марскую мяжу з Расіяй.

Сцяг ЗША з 1960 года

Сучасныя межы ЗША

Насельніцтва ЗША аж да сённяшняга моманту расце і зараз складае каля 323 мільёна чалавек. Гэта каля 4,6 % ад насельніцтва планеты на дадзены момант. Краіна займае трэцяе месца па насельніцтву пасля Кітая і Індыі. Час існавання дзяржавы як імперыі складана акрэсліць пэўнымі датамі, але гэтая краіна існуе і па сённяшні дзень.

Таксама варта адзначыць, што з развіццём СМІ і тэхнічным прагрэсам, імперыялізм прымае іншыя рысы і формы, не кажучы ўжо пра тое, што імперскія амбіцыі мае цэлы шэраг краін у дваццаць першым стагоддзі. Плюсы і мінусы імпэрыялізму мы разгледзім пазней, але важна памятаць пра тое, што ў гісторыі планеты не было ні адной дзяржавы, якая здолела захапіць усю планету (хоць спробы і былі), а існаванне разнастайных народаў і краін толькі пацвярджае неабходнасць наяўнасці мноства палітычных сіл на сусветнай арэне.