Сёння на планеце дамінуючым лічыцца адзін від — чалавек. І хоць паняцце дамінавання можа змяняцца і ўключаць у сябе мноства розных аспектаў, у якіх чалавек не будзе з’яўляцца больш паспяховым, тым не менш, казаць аб фенаменальнай гісторыі і развіцці віду можна. Да таго ж у сваёй нішы, гэта значыць сярод млекакормячых, дамінаванне чалавека бясспрэчна. Яно абумоўлена шэрагам фактараў, такіх як: уменне чалавека выкарыстоўваць моцныя бакі астатніх млекакормячых (і не толькі), найлепшая сярод усіх жывых істот здольнасць да камунікацыі, добрая навучальнасць і пластычнасць мозгу. А дамінаванне чалавека сярод іншых відаў шмат у чым звязана менавіта з яго мозгам, зрэшты, гэта асобная тэма.

Арэал распаўсюджвання чалавека (каля 7,4 млрд, зялёны колер) і каровы (каля паўтара мільярда, рыскі)

Фактары развіцця чалавека

Нават у кантэксце чалавечай гісторыі спробаў патлумачыць такую паспяховасць чалавека ці хутчэй палепшыць яе якасць і звярнуць на яе найбольшую ўвагу рабілася шмат. Таму шматлікія навукоўцы і філосафы спрабуюць растлумачыць, як і чаму развіваецца чалавек. У савецкай педагогіцы нават вылучаны шэраг фактараў развіцця чалавека, да іх адносяць:

• Спадчыннасць — прыродныя задаткі чалавека, перададзеныя яму ад бацькоў. Асновай спадчыннасці з’яўляецца ген чалавека, які вызначае фізічную форму і здольнасці чалавека.
• Навакольнае асяроддзе — гэты фактар дзеляць на два субфактары: геаграфічнае асяроддзе і сацыяльнае асяроддзе.
• Выхаванне — уплыў бацькоў, выхавальнікаў і настаўнікаў на развіццё чалавека.
• Уласная дзейнасць асобы — актыўнасць падкантрольная чалавеку, якая ў выніку ўплывае на развіццё чалавека.

Можна ўпэўнена лічыць, што на тэрыторыі постсавецкіх дзяржаў менавіта гэтыя фактары прыняты ў якасці асноўных.

У заходняй культуры прынята вылучаць некалькі іншыя фактары:

• Фізічныя — генетычная спадчыннасць, жыццёвыя выбары чалавека, захворванні і схільнасць да іх.
• Сацыяльныя, культурныя і эмацыйныя — уплыў дзіцячых гульняў, культурныя асаблівасці рэгіёну пражывання, рэлігія, нацыянальныя традыцыі, пол чалавека, ўзоры пераймання ў СМІ, ступень сацыяльнай ізаляванасці.
• Эканамічныя — даходы чалавека, род дзейнасці, занятасць, адукацыя.
• Навакольнае асяроддзе — антрапагеннае забруджванне прыроды, якасць і форма жылля чалавека.
• Псіхалагічныя — узаемаадносіны з членамі сям’і, выхаванне, дружба, стрэсаўстойлівасць.

Магчыма, гэтыя фактары вылучаліся для розных задач і ўжо дакладна ў розных краінах, таксама варта сказаць, што гэта не адзіныя класіфікацыі фактараў. Але, тым не менш, нейкую базу яны нам даюць.

Каб зразумець пытанне развіцця чалавека і прычын гэтай з’явы неабходна прааналізаваць гісторыю чалавецтва, а таксама цяперашняе становішча чалавека ў біясферы і свеце наогул. Можна будаваць розныя здагадкі, чаму менавіта чалавечая істота атрымала такія магчымасці ў развіцці, але, калі працаваць выключна фактамі, можна таксама зрабіць пэўныя высновы.

У гісторыі чалавека ёсць адзін складаны да тлумачэння факт-феномен — яго з’яўленне. Існуе цэлы шэраг тэорый на гэты конт. Дзіўная рэч, але разважаць на гэтую тэму досыць складана, больш за то складана паверыць у тое, што чалавецтва наогул калі-небудзь з’явілася. Але нават калі момант з’яўлення быў расцягнуты на многія мільёны гадоў, сітуацыі гэта не спрашчае.

Вядома, ёсць тэорыі пра тое, што чалавецтва існуе бесперапынна без пачатку і канца, але верагодна яны слаба звязаныя з нашай рэальнасцю. Дзіўна, як складана ўявіць нават момант ўласнага нараджэння ці самы першы успамін у сваім жыцці. Кропка з’яўлення чалавека настолькі важная для чалавечага развіцця, як ідэя важная для ўвасаблення яе ў жыцці. Калі мы прымаем тое, што чалавек калі-небудзь нарадзіўся, мы прымаем існаванне нейкай кропкі адліку. З яе і варта пачаць, кажучы пра фактары чалавечага развіцця.

Як і ў магчымасці існавання арганічнага жыцця на планеце, у чалавечым развіцці мае месца такое паняцце як маштаб. Трэба разумець, што ў аб’ектыўным свеце маштабу не існуе, але для чалавека ёсць выразныя межы яго зроку, слыху, нюху і гэтак далей. Гэта даказвае тое, што чалавечая істота развіваецца ў кантэксце гэтых межаў. Таксама падобнае абмежаванне прысутнічае і для разумовага прадстаўлення ўзаемадзейнічаючых аб’ектаў і іх памераў.

Для сучаснага добра адукаванага і развітога чалавека ўсё яшчэ цяжка ўявіць (у думках, у сябе ў галаве) рух нябесных тэл менавіта такім, які ён ёсць на самой справе, а шматлікія працэсы, якія адбываюцца на Зямлі, уявіць сабе ў разы прасцей. Гэта звязана з неверагоднай велізарнасцю маштабаў Сусвету і ўласна з вельмі моцным памяншэннем маштабаў для яе вывучэння.

Тым не менш, будзем спадзявацца на тое, што калі-небудзь чалавечы мозг зможа апераваць з такімі складанымі працэсамі таксама лёгка, як цяпер ён аперуе з эндагеннымі працэсамі планеты або пэўнага рэгіёну. Таму фактары, якія ўплываюць на развіццё чалавека павінны мець пэўны маштаб.

Геаграфічны дэтэрмінізм

Канцэпцыя «геаграфічнага дэтэрмінізму» сцвярджае, што на працэс грамадскага развіцця ўплываюць у першую чаргу прыродныя сілы. Само ж грамадства са сваімі ўнутранымі ўздзеяннямі адыходзіць на другі план. Уплыў грамадства не ўлічваецца ў дадзенай канцэпцыі па той прычыне, што грамадства зарадзілася на аснове ўплыву прыродных сіл, а ўздзеянне грамадства на чалавека ёсць не што іншае, як унутраная праекцыя тых жа знешніх прыродных сіл ў іншай форме.

Нашы продкі, якія жылі ў пэўнай кропцы планеты, павінны былі сябе неяк пракарміць, прычым пажадана на пастаяннай аснове, што і стала прычынай зараджэння гаспадаркі. У адной прыроднай зоне пласт перагною магутней, чым у іншай, што прывяло да рознай колькасці атрыманага ўраджаю. Адны людзі вымушаныя былі збіраць усё, выціскаючы ўсе рэсурсы сваёй гаспадарчай дзейнасці, іншыя наадварот, маглі пакінуць частку ўраджаю прыродзе за кошт большай ураджайнасці рэгіёну. Складана паверыць, што гэты і маса падобных прыродных фактараў маглі паўплываць на нацыянальнае самавызначэнне і нацыянальную ідэнтычнасць народаў, але, улічваючы храналогію ў сотні тысяч гадоў, такая версія гучыць цалкам праўдападобна.

Груба кажучы, на адрозненні народаў тады, маглі паўплываць:

• Клімат;
• Ураджайнасць;
• Працягласць зімы і лета;
• Колькасць ападкаў;
• Колькасць сонечных дзён;
• Флора і фауна рэгіёну;
• Геалагічная стабільнасць тэрыторыі.

Канцэпт экзапланеты, падобнай на Зямлю

Для жыхароў Зямлі можна вылучыць таксама «агульныя» для ўсіх народаў фактары, такія як: гравітацыя, перыядычнасць кручэння, магнітнае поле Зямлі, колькасць спадарожнікаў і г. д. А існаванне зон заселенасці у галактык, зорных сістэм і па сутнасці нават саміх планет, прыводзіць нас да высокай ступені дэтэрмінізму развіцця біялагічнага жыцця на планеце наогул. Як бы намякаючы на максімальнае падабенства біясферы заселеных экзапланет да біясферы Зямлі.

Калі чалавецтва ў пачатку свайго шляху было больш-менш аднастайна і аднолькава (існавала невялікая папуляцыя ў адной прыроднай зоне), рана ці позна з распаўсюджваннем па ўсёй планеце з’явіліся расавыя і нацыянальныя адрозненні. Шмат у чым гэта звязана з немагчымасцю сувязі паміж рознымі групамі людзей у выніку прыродных катаклізмаў або канфліктаў паміж падгрупамі. Таму галоўным фактарам развіцця чалавека можна лічыць саму планету Зямля. Вядома, каб апісаць усе фактары і ацаніць ступень іх уплыву неабходна правесці неверагодна велізарную працу, але ў сучаснасці малая колькасць крыніц паказвае на важнасць канцэпцыі геаграфічнага дэтэрмінізму, а зараз збольшага яе выціснулі іншыя канцэпцыі, а сам геаграфічны дэтэрмінізм атрымлівае сваё развіццё больш у паліталогіі і сацыялогіі .

Нягледзячы на тое, што, скажам, да з’яўлення мовы, на чалавека не маглі ўплываць такія фактары як: сацыяльныя, культурныя, эканамічныя; крытычна недастатковы ўплыў выхавання, відавочна адсутнасць больш-менш разумнай уласнай дзейнасці, менш моцны ўплыў псіхалагічны і г. д. Такім чынам, па абодзьвух вышэйпералічаных сістэмах застаецца ўсяго пара фактараў, якія ніяк не супярэчаць канцэпцыі геаграфічнага дэтэрмінізму — фактары навакольнага асяроддзя і фізічныя або спадчынныя. Ствараецца ўражанне, што ад канцэпцыі адмовіліся ў сілу нібыта пераважных нацыяналістычных і расісцкіх настрояў. Хоць па сваёй сутнасці гэтая канцэпцыя наадварот аб’ядноўвае людзей у нешта цэлае і першапачаткова адзінае, таму тэорыя геаграфічнага дэтэрмінізму толькі тлумачыць фактычна існуючыя нацыянальныя, расавыя і культурныя адрозненні.