Тэма смерці заўсёды нясе ў сабе нейкую містычную складную, а абмеркаванне пытанняў смяротнага пакарання, вайны, забойстваў і рэчаў непасрэдна з ёю звязаных заўсёды захоплівае і здзіўляе. Не гледзячы на ўяўную звышнатуральнасць тэмы, яна нядрэнна вывучана ў працах філосафаў Заходняй Еўропы, аднак у астатніх частках святла тэма асветленая неверагодна слаба.

Кожны чалавек у пэўны момант свайго жыцця думаў пра смерць, але мала хто спыняецца на гэтай тэме некалькі даўжэй. Гэта звязана з распаўсюджаным меркаваннем аб тым, што калі будзеш шмат думаць пра такія рэчы, то зыйдзеш з розуму або з тым, што людзі элементарна баяцца думаць пра падобныя рэчы «ад граху далей». Але адразу варта сказаць, што такі падыход крытычна няслушны. Смерць — гэта ў нейкім сэнсе частка нашага жыцця, як бы іранічна гэта не гучала, і таму неабходна выпрацаваць стаўленне да гэтай з’явы, а не імкнуцца ўцякаць ад яе.

З’яўляючыся эгацэнтрычнай істотай, чалавек думае ў першую чаргу пра смерць сваю, пра смерць самога сябе. Калісьці, атрымаўшы магчымасць існаваць, складана прымірыцца з тым, што гэта існаванне калісьці завершыцца. Большасць маіх прыяцеляў, у якіх я цікавіўся дадзенай тэмай, мацней за ўсё баяліся смерці, як нябыту, пустэчы: баяліся знікнуць, назаўжды ня увасобіўшыся ні ў што іншае, альбо не працягнуўшы жыццё ў іншай форме або іншым свеце. Тым не менш, значна большая колькасць людзей наогул ніяк не супастаўляе сябе са смерцю, ці то лічачы, што будуць жыць вечна, ці то іх па нейкай прычыне не цікавіць гэтая тэма.

Варта таксама сказаць пра стаўленне да смерці іншых людзей. Часта, зноў жа, выяўляючы свой эгаізм і эгацэнтрызм, чалавек не жадае мірыцца са смерцю блізкіх, але заўсёды варта разумець, што смерць — гэта працэс натуральны, а вечнае жыццё, прынамсі ў нашым свеце, не прынесла б нічога добрага ні для каго, а выпрацаваны прыродай ліміт працягласці жыцця з’яўляецца больш чым натуральным абмежаваннем гэтага самага жыцця.

Смерць нельга разглядаць як супрацьлегласць жыцця — гэтай супрацьлегласцю можа з’яўляцца нябыт, а смерць з’яўляецца толькі заканчэннем жыцця. Так, смерці можна супрацьпаставіць паняцце «нараджэнне», якое пазначае яе пачатак. Хоць у некаторых аўраамічных рэлігіях і рэлігіях Старажытнага Егіпта смерць прынята разглядаць як частку працэсу уваскрашэння і, у залежнасці ад характару гэтага ўваскрашэння, смерць можа супрацьпастаўляцца паняццю нараджэння ці паняццю перараджэння. Так як уваскрэснуць патэнцыйна магчыма, як у нашым свеце, так і ў нейкім іншым. Разважаючы пра падобныя рэчы заўсёды вельмі важна не блытаць паняцці і ясна расстаўляць акцэнты.

Паняцце смерці прымае разнастайныя формы ў залежнасці ад разумовай і культурнай спадчыны народа. Так, асаблівасці адносін да смерці прымалі розныя формы ў залежнасці ад культуры. Ўплывовай часткай культуры з’яўляецца рэлігія. На дадзены момант большая частка насельніцтва ў свеце з’яўляецца рэлігійнай, таму варта сцісла выкласці асноўныя палажэнні адносін асноўных рэлігій свету са смерцю.

Смерць у хрысціянскай традыцыі

«Добрае імя лепш за масць дарагую, а дзень смерці — за дзень нараджэння» Эклезіяст, 7:1

Згодна з хрысціянскай эсхаталогіяй Бог стварыў чалавека несмяротным, на ўзор «сваёй уласнай прыроды», але праз зайздрасць д’ябла смерць ўвайшла ў свет і кожны адчувае яе. Спазнаўшы забаронены плод, Адам і Ева сталі смяротныя. Такім чынам, людзі самі з’яўляюцца першапрычынай і вінаватымі ў існаванні смерці.

Ханс Зэбальд Бехам — «Адам і Ева і смерць» (1543)

Таксама закранаецца тэма ўваскрашэння ў хрысціянстве, у прыватнасці, падчас Суднага дня, калі хтосці паўстане для вечнага жыцця, а хтосці для вечнай вымовы. Сапраўднае жыццё ў хрысціянстве не зямное, бо гэты перыяд хутчэй мае часовы і ацэначны характар. Жыццё бягучае рыхтуе хрысціяніна да жыцця вечнага, замагільнага. Датычна пытання быцця да нараджэння ў хрысціянстве прысутнічае некалькі кропак гледжання, але традыцыйнай прынята лічыць такую: душа перадаецца чалавеку ад Бога, а матэрыяльную форму чалавек прымае ад бацькоў. Таму, так як Бог вечны, маючы на сабе частку Яго, чалавек да нараджэння быў нейкай часткай Бога, з часам паспяхова матэрыялізаваўся ў нашым свеце.

Смерць у ісламскай традыцыі

У адрозненне ад хрысціянства, зямное жыццё ў ісламе расцэньваецца высока. Нягледзячы на гэта, у Апошні дзень Сусвет будзе знішчаны, а людзі таксама ўваскрэснуць і стануць прад Алахам для суда. Таму мусульмане павінны верыць у замагільнае жыццё, каб уносіць карэктыву ў свае дзеянні і ўспрымаць іх з пункту гледжання вечнасці, а не індывідуалізму. Так, у ісламе смерць з’яўляецца толькі пераходам у вечнае замагільнае жыццё, баяцца яе не варта і асаблівай увагі гэтай з’яве не надаецца. Тым не менш, у ісламе прысутнічае асоба анёла смерці (Азраіла), які дапамагае чалавеку перайсці ў замагільны свет.

Міхаіл Урубель — «Шасьцікрылы Серафім (Азраіл)» (1904)

Смерць у будызме

Разуменне смерці ў будызме моцна адрозніваецца ад вышэйпералічаных аўраамічных рэлігій. Гэтая рэлігія прымае канцэпцыю вечнага перараджэння, узятую з брахманізма. Але, калі ў брахманізме якасць наступнага перараджэння залежыць ад пражытага жыцця, то ў будызме любое перараджэнне ўспрымаецца як пакута. Таму для будыста галоўнай самамэтай з’яўляецца дасягненне так званай «нірваны», гэта значыць стану нябыту і спынення цыклу смерцяў і перараджэнняў.

Яма або Ямараджа — бог смерці і замагільнага царства ў будызме

Таксама смерць прынята ўвасабляць, асабліва ў заходняй культуры (напрыклад, у грэцкай міфалогіі). У сучаснасці смерць часта малююць як шкілета з касой, які абавязкова прыйдзе ў прызначаную гадзіну і забярэ кожнага. Цікава, што шкілет у смерці мае менавіта чалавечы выгляд, калі як смерць з’ява уласцівая ўсім вядомым жывым істотам. Таму можна было б паўтарыць думкі аб эгаізме і антрапацэнтрычнасці чалавека. Але не варта спяшацца з такімі высновамі.

Калі мы разгледзім вобраз чалавечага шкілета з касой, становіцца незразумела, ці то за кожнай жывой істотай прыходзіць шкілет свайго выгляду, альбо ж іншыя істоты не сустракаюцца са смерцю зусім. Апошні варыянт даволі цікавы, так як праўдзіва сустрэцца са смерцю можа сапраўды толькі чалавек. З’яўляючыся адзінай жывой істотай на планеце (або нават у Сонечнай сістэме, як мінімум), якая здольна думаць пра смерць тады, калі пра яе думаць яшчэ не тое што не варта, але няма ніякіх лагічных перадумоў для падобных разважанняў. Калі жывёлы не думаюць пра смерць, жывучы адным днём, чалавеку даступна сапраўднае аўтэнтычнае пазнанне ўласцівасці гэтай з’явы. Такім чынам, жывёлы з моманту нараджэння не валодаюць свабодай, але валодаюць сваёй сутнасцю, тады як чалавек мае свабоду, але вымушаны спасцігаць сваю сутнасць на працягу ўсяго свайго жыцця. Жывёлы заўсёды паводзяць сябе натуральна, але закрыта, у той час як чалавеку даступная праўдзівая адкрытая свабода быцця. Таму вобраз «шкілета з касой» нясе ў сабе значна больш сімвалізму, чым можа здацца на першы погляд.

Сучасны стылістычны арт «Смерць з касой»

Таксама фігура смерці шырока выкарыстоўваецца ў міфалогіі старажытнасці, часта прымаючы аблічча Багоў ці дэманаў:

Багі старажытнага свету злева направа: Анубіс (Старажытны Егіпет), Танатос (Старажытная Грэцыя), Плутон з Цэрберам (Старажытны Рым), Хель (Германа-скандынаўская міфалогія), дэман Мара (славянская / скандынаўская міфалогія)

З вышэйсказанага вынікае, што неабходна разумець смерць, прымаць яе, і памятаць, што страх смерці больш глыбокае паняцце, чым нам здаецца. А скончыць хацелася б словамі А. Г. Дугіна: «Закрываючыся ад смерці, мы на самой справе ўпускаем яе ўнутр сябе, а упускаючы яе ўнутр сябе мы па-сапраўднаму ўваходзім з ёй у дыялог, а значыць мы ёсць і, такім чынам, па-сапраўднаму жывём».