У некаторых краінах да гэтага часу прынята кантраляваць розумы і думкі сваіх грамадзян, «засцерагаючы іх ад чужых меркаванняў і ідэй. Гэтая «абарона» з’яўляецца звычайным патэрналізмам — дзяржава вырашае, што чалавек можа гаварыць, слухаць і рабіць.

Калі чыноўнік вырашыць, што насельніцтву не варта ведаць чагосці, то «слуга народа» адразу забароніць гэта, увядзе крымінальнае пакаранне за парушэнне забароны і палічыць, што паступіў правільна. Само сабой гэта напіхвае на пытанне аб свабодзе слова. Якой яна павінна быць у XXI стагоддзі і ў гэтым 2016 годзе? Калі казаць прама — поўнай і бескампраміснай.

Невялікае адступленне. Свабода слова можа грунтавацца на двух пунктах. Першым з’яўляецца заканадаўчая падтрымка, якая гарантуе, што, ні чалавек, ні арганізацыя не могуць быць прыцягнутыя да адказнасці за любыя выказванні. Да другога ставіцца само грамадства, якое заахвочвае мірны дыялог і адкрыта да дыскусій на розныя тэмы. Калі грамадства кансерватыўна, то людзі папросту будуць баяцца выказваць думкі, адрозныя ад агульнай, нават калі гэта заканадаўча дазволена. На жаль, у краінах часцяком адсутнічаюць адзін ці нават абодва пункта, і нічога добрага гэта не прыносіць.

Што будзе калі забыцца пра свабоду слова і пазбягаць некаторых тэм з дапамогай закона або грамадства? Ці вырашыць гэта праблему? Вызначана не. Калі ў краіне няма свабоды слова, то ў насельніцтва няма магчымасці атрымліваць самыя розныя пункты гледжання, у асноўным супрацьлеглыя цяперашнему курсу краіны або грамадства. Варта заўважыць, што не абавязкова цяперашні курс павінен быць няправільным.

Па розных прычынах людзі захапляюцца разнастайнымі ідэямі, плынямі і ідэалогіямі. Любы свабодны ўрад павінен толькі вітаць плюралізм, які ўтварыўся ў грамадстве, асабліва калі яно ўпэўнена, што цяперашні палітычны курс верны. Як прыклад можна ўзяць XX стагоддзе, калі адбывалася супрацьстаянне заходніх капіталістычных краін з усходнімі сацыялістычнымі або іншымі словамі — ЗША з СССР.

З моманту ўтварэння Савецкага саюза некаторыя жыхары заходніх краін сімпатызавалі камунізму і савецкай сістэме. На гэтую сімпатыю, заходнія дзяржавы глядзелі спачатку з асцярогай, а ў халодную вайну наогул сачылі за сваімі грамадзянамі, праслухоўвалі іх і шукалі шпіёнаў там, дзе і не было.

Параноя спецслужбаў, паляванне на ведзьмаў, адсутнасць свабоды слова і іншыя уведзеныя дзяржавай рэгуляцыі часта перагінаюць палку і забараняюць тое, што ў прынцыпе і не варта забараняць. Такія таленавітыя людзі як: амерыканскі чэмпіен свету па шахматах Бобі Фішар (Bobby Fischer), ангельскі матэматык Алан Цьюрынг (Alan Turing) і нават Чарлі Чаплін (Charlie Chaplin) — усе былі западозраныя ці абвінавачаныя ў сімпатыях да камунізму.

За Фішэрам і яго сям’ёй сачылі, мяркуючы, што ён савецкі шпіён. Цьюрынга таксама лічылі нядобранадзейным з-за ўсё тых жа шпіёнаў. Чапліна ж аднеслі да таго «які сімпатызуе камунізму» дзякуючы «спісу Оруэла», у якім ангельскі пісьменьнік Джордж Оруэл (George Orwell) паказаў людзей, якіх проста лічыў «спадарожнікам» камунізму. З-за нездаровай параноі заходніх краін, гэтыя, і многія іншыя выбітныя людзі, якія не прызналі размяшчэнне свайго ўрада абсалютна дарэмна.

У адрозненне ад здагадак, былі і людзі, якія па-сапраўднаму сімпатызавалі камунізму: Ле Карбюзье (Le Corbusier), Андрэ Жыд (André Gide) і Лі Харві Освальд (Lee Harvey Oswald).

Народжаны ў Швейцарыі архітэктар Ле Карбюзье, які наведаў Маскву ў канцы дваццатых гадоў, атрымаў станоўчае ўражанне ад сталіцы і атмасферы, што панавала там, аднак ужо да 1932 года, літаральна праз пару гадоў, Савецкі саюз адхіліў праект Палаца Саветаў, які прапанаваў Карбюзье, што і паклала канец адносінам Ле Карбюзье з СССР, цалкам смуціў таленавітага архітэктара.

Французскі пісьменнік Андрэ Жыд памяняў свае меркаванне з «Сэрцам, тэмпераментам, думкамі я заўсёды быў камуністам» на крытыку, напісаўшы ў 1936 годзе, пасля наведвання СССР, нарыс «Вяртанне з СССР».

Нават забойца Джона Кэнэдзі (John F. Kennedy), амерыканец Освальд, пасля пераезду ў Мінск (БССР), піша ў 1961 годзе ў свой дзеннік: «Я пачынаю пераглядаць свае жаданне застацца. Праца шэрая, грошай няма дзе траціць, няма начных клубаў і боўлінга, няма месцаў адпачынку, акрамя прафсаюзных танцаў. З мяне досыць». І гэта пасля крыху больш года савецкіх рэалій.

Як відаць з прыкладаў, людзі вельмі хутка мяняюць свае меркаванне, трэба толькі даць ім магчымасць пераканацца ў сваей няправасці. Часта жыццё ў сваей краіне, здаецца, горш, проста таму, што разумееш праблемы грамадства знутры, ды і наогул — у суседа трава заўсёды зелянейшая.

Людзі ўсе жыццё шукаюць адказы на свае пытанні, і забараняць ім выказваць свае думкі, ідэі, меркаванні, пад падставай дзяржаўнай бяспекі, вельмі неразумна. У XX стагоддзі ад такой палітыкі пацярпелі многія, якія не мелі ніякіх камуністычных поглядаў. А тыя, хто мелі, альбо памянялі іх і нават сталі змагарамі з камунізмам, альбо змоўклі да падзення камуністычнага рэжыму.

Замест заканадаўчай забароны або грамадскай вымовы, усе тэмы павінны вітацца да абмеркавання. «Чаму вы лічыце гэтую ідэю правільнай? Што ў ей добрага?», — такія пытанні трэба задаваць, і адкрыта абмяркоўваць.

У Германіі так і паступаюць. У адкрытую загаварылі пра праблему нацызму і перавыдалі «Маю барацьбу» Адольфа Гітлера (Adolf Hitler). І не проста перавыдалі, а дадалі каментароў, заўваг, даведак і шмат іншага матэрыялу, які б супрацьстаяў тэксту Гітлера і паказваў яго безгрунтоўнасць. Толькі такімі мерамі, у адкрытую уступаючы ў дыскусію і перамагаючы яе, можна зачыніць такія цяжкія пытанні як нацызм, расізм, фашызм і гэтак далей.

Сучаснае выданне кнігі Гітлера

Свабода слова дапамагае не проста знаходзіць ісціну і змяняць меркаванне, але таксама выяўляць тых, хто публічна кампраметуе сябе. Прыкладам можа паслужыць нядаўна выдалены пост кіраўніка Чачні Рамазана Кадырава, у якім апазіцыйны расейскі палітык Міхаіл Касьянаў знаходзіцца ў прамым сэнсе пад прыцэлам.

Той самы аддалены пост

Сам Кадыраў сцвярджае, што нічога не выдаляў і што: «Заўсёды шчыра і адкрыта выказвае і піша сваё меркаванне, але варта было мне сказаць некалькі слоў пра ланцужных псоў ЗША, як яны тут жа выдалілі пост у Instagram. Вось яна, хвалёная свабода слова па-амерыканску! Можаш пісаць што заўгодна, але не чапай сабак Амерыкі, сяброў дзярждэпу і кангрэса».

Калі гэта сапраўды так, і адміністрацыя выдаліла публікацыю, то вельмі шкада канстатаваць, што Рамзан Кадыраў праў. Замест таго каб пакінуць публікацыю на ўсеагульны агляд, адміністрацыя Instagram падыграла пад руку чале Чачні і нават паклапацілася пра яго імідж — раптам што дрэннае падумаюць людзі пра палітыка.

Навошта гэта робіцца? Маладыя і неакрэплыя розумы рушаць услед за такімі публікацыямі? Тады трэба не забараняць, а наадварот, тлумачыць, чаму такія няслушныя ўчынкі і што ў іх не так. Так, і любому адэкватнаму чалавеку зразумела, што пагражаць жыццю іншых, нават з процілеглай пазіцыі абсалютна непрымальна.

Тое, што пост набраў каля шаснаццаці тысяч лайкаў, не азначае, што яго трэба выдаляць, пад падставай таго, што ен можа паслужыць сігналам да дзеяння, для некаторых асоб. Гэта як забараняць відэагульні, быццам менавіта яны паўплывалі на падлетка, а не гэты чалавек з’яўляўся небяспечным для грамадства першапачаткова. Не было б відэагульняў, каталізатарам былі б кнігі, фільмы, размовы на вуліцы або ў сям’і, смерць сваяка — што заўгодна. Таксама і тут — калі пасля прагляду гэтага паста чалавек ідзе і дзейнічае, то прычына зусім не ў публікацыі, а ў чалавеку.

Такія пасты паказваюць тое, чым з’яўляецца сучасная Расія, у якой кіраўнік рэгіену без зазрэння сумлення пагражае жыццю іншага чалавека, а іншыя называюць гэта «метафарай». Выдаляць амерыканскаму сэрвісу такія і падобныя публікацыі нельга, калі ў развітых краінах месцамі прагледжвае сімпатыя да дзеянняў расійскіх уладаў. Гэты і многія іншыя пасады з’яўляюцца звычайнай свастыкай на лбе ў Чарльза Мэнсана (Charles Manson), якая дазваляе адразу зразумець, што за чалавек перад табой.

Хоць і пытанне свабоды слова і паліткарэктнасці даволі шырокае для аднаго артыкула, і мы працягнем яго абмеркаванне ў наступных частках, але з упэўненасцю можна сказаць тое, што не трэба нічога забараняць. Як кажа сам Кадыраў: «хто не зразумеў», сваю няправасць, «той зразумее», а хто не зразумее, у таго застанецца выдатная свастыка на лбе, таксама выдатна перасцерагаючая навакольных аб небяспецы такога чалавека, яго некампетэнтнасці або радыкалізме яго ідэй.