Магчыма, некаторыя чытачы чулі развагі на тэму атаяснення планеты Зямля з нейкім жывым звышарганізмам. У прыватнасці, звычайна сцвярджаецца, што Зямля здольная сама па сабе кантраляваць працэсы, якія адбываюцца на ёй і з ёй, акрамя гэтага адказваючы за існаванне жыцця. Гаворка ідзе аб тэорыі Геі. Гея ў сваю чаргу з’яўлялася старажытнагрэцкай багіняй Зямлі. Па вялікім рахунку зусім не важна ці будзе жыццё на планеце следствам «усвядомленай» дзейнасці самой планеты як арганізма, збегам шэрагу «выпадковых» абставінаў ці ж следствам існавання сусветнага закона аб спрыяльных для жыцця зонах.

Так ці інакш, жыццё на планеце існуе, і цалкам верагодна, што для таго каб яно паўстала, неабходныя былі мноства розных па сваёй прыродзе супадзенняў ці дапушчэнняў. Адным з якіх, безумоўна, з’яўляецца геалогія планеты.

За геалагічную актыўнасць на Зямлі адказваюць тэктанічныя або літасфэрныя пліты.

Літасферныя пліты нашай планеты

Для больш відавочнага прадстаўлення можна паглядзець 3D-мадэль:

Лічыцца, што рух пліт можа ўплываць на існаванне жыцця на планеце. Так, геалагічная актыўнасць ўласцівая не толькі Зямлі, але і іншым нябесным целам Сонечнай сістэмы. Зрэшты, Зямля ўнікальная не наяўнасцю землятрусаў, якія ёсць нават на Месяцы або Марсе (якія завуцца месяцатрусы і марсатрусы, адпаведна), а хутчэй наяўнасцю развітой і моцнай тэктанічнай актыўнасці.

Сейсмометр на Месяцы

Таксама Зямля адзіная планета ў Сонечнай сістэме, знешняя кара якой разбіваецца на пліты. Тэктанічныя пліты дасягаюць дзясяткаў кіламетраў таўшчыні.

Магутнасць (таўшчыня) слаёў Зямлі

Прычыну руху тэктанічных пліт і мацерыкоў спрабавалі апісаць пашырэннем радыусу Зямлі. Гэта вельмі прыгожая гіпотэза, якая наўрад ці мае нешта агульнае з рэчаіснасцю.

Мадэлі Крыстафа Хільгенберга, якія дэманструюць пашырэнне Зямлі

На самай справе, асноўнай прычынай актыўнага руху літасферных пліт з’яўляецца цеплавая канвекцыя. Ніжнія пласты пры награванні становяцца лягчэй і усплываюць, а верхнія удалечыні ад крыніцы цяпла астываюць і, стаўшы больш цяжкімі, апускаюцца ўніз. Канвекцыю можна назіраць пры руху ветру, калі ў адных частках Зямлі паветра награваецца, а ў іншых астуджаецца ў месцы судотыку і ствараецца рух. І калі назіраць вецер і паветраныя патокі мы, па сутнасці, не можам (іх магчыма толькі адчуць), то на з’яву канвекцыі ў лававай лямпе можна паглядзець.

Вядома алей у лававай лямпе – гэта не магматычныя горныя пароды ў мантыі, але не варта забываць і пра такі фактар як час. А менавіта, той факт, што ў маштабе секунд (у якім па сутнасці жыве і думае асобны чалавек) рэчыва мантыі Зямлі цвёрдае, але ў маштабе гадоў і дзесяцігоддзяў гэта рэчыва набывае вадкія ўласцівасці. Магчыма, таксама гэта залежыць ад памераў разгляданага аб’екта.

Параўнанне канвекцыі ў мантыі Зямлі і ў лававых лямпах

Збольшага гэта кажа і пра тое, што жыццё і хуткасць ўспрымання навакольнай прасторы пераважней за ўсё менавіта ў маштабе секунд (або максімум хвілін). Тады як глабальныя і касмічныя працэсы павінны існаваць у больш павольным маштабе часу. Атрымліваецца, што акрамя неабходнасці існавання спрыяльных зон для жыцця, існуе неабходнасць і некаторага часовага акна пэўнага маштабу. Але пра гэта мы пагаворым пазней.

Цікава будзе паглядзець на з’яву канвекцыі ў мантыі па выніках сучасных даследаванняў Шмеллінга, якія адлюстроўваюць халодныя (сінім) і гарачыя (чырвоным) вобласці ў мантыі Зямлі.

Канвектыўны рух у мантыі Зямлі, колер адлюстроўвае тэмпературу. Каардыната z адлюстроўвае глыбіню да мяжы мантыі з ядром (разрыў Гутэнберга), а каардыната x адлюстроўвае частку даўжыні акружнасці ядра (або разрыву Гутэнберга)

На дадзеным малюнку добра відаць канвектыўны рух ўнутры мантыі. Рух, выкліканы канвекцыяй, прыводзіць да шэрагу працэсаў, а менавіта руху тэктанічных пліт і яго наступстваў.

Рух паміж двума плітамі відавочна можа быць альбо збежным і сутыкаючымся, альбо ж разбежным з утварэннем разлома. Сыходжанне або канвергенцыя прыводзіць да субдукцыі (адна пліта залазіць пад іншую) або калізіі (скамячэнне дзвюх пліт з утварэннем горных ланцугоў). Разыходжанне або дывергенцыя прыводзіць да спрэдзінгу (рассоўванню пліт з утварэннем хрыбтоў у акіянах) і рифцінгу (з утварэннем разлома кантынентальнай кары). Таксама існуе трэці тып руху пліт — трансформны, калі пліты рухаюцца ўздоўж разлома. Так ці інакш, аб характары руху пліт варта пагаварыць асобна, асабліва ўлічваючы вялікую колькасць тэрміналогіі.

Хуткасць руху тэктанічных пліт Зямлі, і тыпы руху гэтых пліт у іх межаў

Таксама варта згадаць пра таўшчыню пліт, або іх магутнасць. Зямная кара бывае мацерыковай і акіянічнай; акіянічная зямная кара дасягае 5-15 км, тады як мацерыковая зямная кара дасягае 15-80 км. Гэта сведчыць аб тым, што ў параўнанні з мантыяй зямная кара вельмі «тонкая». Таму рух пліт і іх стабільны стан нават у маштабе секунд вельмі складана сабе ўявіць (калі гэта ўвогуле магчыма). І таму рух тэктанічных пліт сам па сабе можа выклікаць здзіўленне сваёй немагчымасцю структуры, складанасцю рэалізацыі і ўяўнай ненадзейнасцю. Так ці інакш, нічога лепшага нам не дадзена.

Вынікам руху пліт, акрамя існуючага жыцця (хоць гэта і не даказана), можна назваць землятрусы і вулканізм. Калі вулканы распаўсюджаны не толькі на межах пліт, то карта землятрусаў за апошнія дзесяткі гадоў выразна вымалёўвае мяжы тэктанічных пліт, і залежнасць тут мабыць прамая. Кольца вулканаў вакол Ціхаакіянскай пліты называюць «Ціхаакіянскае вогненнае кальцо».

Карта нядаўніх землятрусаў і актыўных вулканаў

Да чаго ж прывядзе рух тэктанічных пліт на Зямлі ў будучыні, і што з гэтага атрымаецца, мы раскажам у наступных матэрыялах.