Мой школьны перыяд у Маскве нулявых гадоў прайшоў пад размовы пра маньякаў і скінхэдаў-нацыстаў. Вядома, гэта не было тэмай навін нумар адзін, але па асабістых адчуваннях і маньякі і скіны былі страшней і рэальней, чым ісламістскія ці нейкія іншыя тэрарысты, хоць тэрактаў у Маскве ў мінулым дзесяцігоддзі было дастаткова шмат.

Андрэй Чыкаціла, вядомы маньяк, які забіў больш за 50 людзей

Сёння маньякі і скінхэды зусім зніклі з-пад увагі, а тэрарызм, асабліва ісламістскі, «актывізаваўся». Прынамсі, любое больш-менш буйное злачынства запаўняе першыя палосы і падаецца, як чарговы «ісламістскі тэракт», што, несумненна, стварае адчуванне сталай небяспекі і трывогі ў насельніцтва паўночнага паўшар’я, якое зусім адвыкла ад такой жорсткасці.

Кожны можа ўспомніць некалькі тэрактаў, якія прайшлі ў апошнія гады: патройны тэракт у Валгаградзе ў 2013 годзе (21 кастрычніка, 29 і 30 снежня; выбух вакзала на відэа ніжэй), парыжскі тэракт у тэатры «Батаклан» 13-га лістапада 2015 года, тэракты ў Брусэлі 22-га сакавіка 2016 года, наезды на пешаходаў у Ніцы (14 ліпеня 2016) і Берліне (19 снежня 2016), а таксама іншыя. Усе пералічаныя тэракты звязаны якім-небудзь чынам з ісламізмам і выклікаюць пэўную рэакцыю ў грамадстве, якая, у прынцыпе, ясная — жаданне бяспекі.

Зрэшты, з-за эмоцый электарату і жадання «прыняць хоць нейкія меры», каб супакоіць сваіх выбаршчыкаў, палітыкі часцяком паступаюць неабдумана і контрпрадуктыўна.

Адны краіны ўводзяць драконавыя законы датычна праслухоўвання свайго насельніцтва і наогул усяго свету, іншыя робяць больш жорсткімі міграцыйныя законы, бачачы ў гэтым праблему, трэція усталёўваюць на кожным кроку камеры, прахадныя рамкі, ахоўнікаў і гэтак далей. Мы самі сябе заганяем у клетку, якую папярэдне і аплачваем, а ўрады толькі і рады забіраць нашы свабоды — любая бюракратыя патрабуе пастаяннага пашырэння сваіх паўнамоцтваў.

Я прапаную спыніцца і спакойна падумаць — ці трэба гэта нам? Ці варта падтрымліваць імгненныя рашэнні палітыкаў, якія значна абмяжоўваюць нашы свабоды (і мала маюць агульнага з бяспекай)? Некалькі прыкладаў да разважання.

10 ліпеня 1973 гады ў Празе дваццацідвухгадовая Вольга Гепнарава пратараніла грузавіком групу людзей, якія чакалі трамвай. Восем чалавек загінула, 12 былі параненыя. Відавочна, што ў закрытым сацыялістычным блоку не было ніякай праблемы міграцыі, а дзяўчына была звычайнай чэшкай, якая паступіла так у цвярозым розуме (калі, вядома, мы можам назваць наўмыснага забойцу цалкам «здаровым»). Прычыны для такога ўчынку яна бачыла ў сваім складаным дзяцінстве і жыцці ў цэлым. Аб гэтай падзеі выйшаў у мінулым годзе меланхалічны фільм.

Прыклад Гепнаравай падобны з тэрактам у Берліне па спосабе выканання і колькасці ахвяр і пацярпелых (12 загінулых і 56 параненых у Берліне). Можна, вядома, запярэчыць, што берлінскі яздок звярнуў з пешаходнай зоны, а калі б гэтага не адбылося, то ахвяр было б больш. Гэта дакладна, але прымаючы пад увагу тэхнічны прагрэс, я не мог бы сцвярджаць, што Гепнарава ня пратараніла якую-небудзь людную вуліцу ў Празе ўжо на фуры, якая ў разы больш яе грузавіка з сямідзесятых.

Можна таксама ўспомніць больш свежыя падзеі. Выбух у мінскім метро ў 2011 годзе, які арганізавалі два беларуса. Мне б вельмі хацелася падкрэсліць гэты момант: Беларусь — гранічна закрытая краіна. Яна больш закрытая, чым Расія. Да нядаўняй лібералізацыі візавага рэжыму Беларусь маглі наведваць без візы толькі грамадзяне прыкладна дваццаці краін. Для параўнання: у Расею могуць прыязджаць без візы грамадзяне 40 краін, у ЗША 43, у Нямеччыну 91, у Ізраіль 96, а ў Паўднёвую Карэю грамадзяне аж 111 краін не маюць патрэбу ў візе. Звярніце ўвагу, наколькі адкрыты Ізраіль і Паўднёвая Карэя, хоць абедзве краіны ставяцца да бяспекі вельмі сур’ёзна.

Вяртаючыся да Беларусі, варта дадаць, што ў краіне з рэлігійных канфесій можна адзначыць толькі праваслаўе і каталіцызм, а таксама мінімальная колькасць мігрантаў і мінімальная колькасць мусульман. У дадатак да гэтага, у Беларусі адсутнічае якая-небудзь міжнародная палітыка акрамя выпрошванняў крэдытаў у Расіі, Кітая ці МВФ. Беларусь нават не з’яўляецца ворагам ІД. Пры гэтым у Беларусі быў тэракт.

Яшчэ адзін цікавы прыклад з Беларусі. У кастрычніку 2016 гады адзін наведвальнік зайшоў у гандлёвы цэнтр у Мінску і зарэзаў жанчыну бензапілой, а таксама параніў іншую сякерай. У тым жа годзе ў лютым у Маскве жанчына, якая прыехала з Узбекістана і працавала ў Маскве няняй, спаліла кватэру сваіх кліентаў і пайшла да бліжэйшай станцыі метро, папярэдне адрэзаўшы галаву чатырохгадовай дзяўчынцы, якую яна няньчыла. У метро яна, дзяржаў галаву ў руцэ, выкрыквала ісламістскія лозунгі і пагражала ўсіх падарваць.

У чым розніца паміж двума гэтымі выпадкамі? Для мяне — ні ў чым. Псіхічна неўраўнаважаныя людзі крыважэрна забілі іншых людзей. Для грамадскасці — сітуацыя ў Мінску маментальна збянтэжылася, а ў Маскве яшчэ доўга казалі пра міграцыю і мусульман, хаця размовы гэтыя былі нефармальныя, на афіцыйных каналах гэтую гісторыю максімальна замоўчвалі, бо яна ніяк не ўваходзіла ў карціну свету «пакуль адбываецца «ісламізацыя» Еўропы, у Расеі ўсё спакойна».

Не варта таксама забываць і спадара Брэйвіка, які «цудоўна» «пазмагаўся» з міграцыяй у Нарвегіі, забіўшы 77 чалавек і параніўшы 319.

Андэрс Брэйвік

Авіякатастрофу над Сінаем 31 кастрычніка 2015 года, дзе загінула 224 чалавек і якая класіфікуецца як «тэракт», можна параўнаць з нядаўнім крушэннем самалёта Germanwings 24 сакавіка 2015 года, якім кіраваў неўраўнаважаны чалавек.

Я адмыслова ўраўноўваю «ісламістскія» тэракты з «звычайнымі» катастрофамі або забойствамі. Час спыніць вылучаць «ісламістскі тэрарызм», ды і наогул «тэрарызм» з агульнага і яснага паняцця — «злачынства». Варта змагацца са злачыннасцю па-за залежнасці ад таго, абарыген ці то гэта ці імігрант, ісламіст або псіхапат.

Палохаючы ўсіх «ісламістскім тэрарызмам», мы аўтаматычна вешаем ярлык «ненадзейны» на кожнага сірыйскага бежанца або нават мігранта, які вызнае іслам. Пры гэтым шырока усміхаючыся і вітаючыся з белым чалавекам з вялікай торбай, які ідзе побач з імі.

Калі разабраць маю пазіцыю па пунктах, то яна прыкладна такая:

• Уцякач з ісламістскай краіны не з’яўляецца аўтаматычна тэрарыстам. Абарыген не з’яўляецца аўтаматычна ахвярай. Пры гэтым лічыць наогул усіх жыхароў краіны «патэнцыяльнымі злачынцамі» і марнаваць велізарныя рэсурсы на праверку і праслухоўку кожнага —  катэгарычна нельга ні па фінансавых і маральных меркаваннях, ні таксама з-за меркаванняў бяспекі. Трэба працаваць над сапраўды небяспечнымі людзьмі — патэнцыяльнымі злачынцамі (па-за залежнасці ад іх нацыянальнасці) з відавочнымі фактамі на руках, якія гэта пацвярджаюць.
• Варта перастаць вылучаць «ісламістскі тэрарызм» і «тэрарызм» наогул з простага і яснага вызначэння — «забойства». Гепнарава, якая забіла восем людзей, такая ж забойца, як і кіроўца фуры ў Берліне, а які смецце ў іх у галаве — гэта справа следства і псіхолагаў. Калі прасумаваць ўсе забойствы, якія былі зробленыя пад уплывам «голаса ў галаве», то цалкам можна стварыць нешта падобнае на «звышнатуральны тэрарызм», толькі мы па звычцы такіх людзей клічам звычайнымі «псіхамі». Чаму «ісламістскі тэрарыст» не раўнацэнны звычайнаму псіхапату, які затуляецца ісламам, мне абсалютна не зразумела.
• Наша жыццё — вельмі далікатная канструкцыя, як бы цяжка не было гэта прызнаваць. З людзьмі адбываюцца няшчасныя выпадкі — падаюць балконы на мінакоў, машыны трапляюць у аварыю, нехта аказваецца не ў той час не ў тым месцы. Гэта жахліва, але, на вялікі жаль, такое наша жыццё. Можна мінімізаваць рызыкі, але даць стоадсоткавых гарантыяў бяспекі ніхто пакуль не можа. Нават калі чалавек пераедзе пад зямлю ў бетонны бункер, ніхто не можа гарантаваць, што ў нейкі момант не адбудзецца нешта нестандартнае: землятрус, член сям’і схопіцца за нож або сам чалавек звядзе рахункі з жыццём. Трэба прыняць гэты рызык і перастаць ладзіць інфармацыйныя істэрыкі кожны раз, пасля чарговага трагічнага выпадку.
• Выцякаючы з мінулага пункта, варта даць магчымасць арганізатарам мерапрыемстваў або уладальнікам бізнесу самім прымаць неабходныя (калі яны сапраўды патрэбныя) меры бяспекі. Бо гэта ў (фінансавых) інтарэсах аэрапорта і авіяліній, каб пасажыры давяралі ім і карысталіся іх паслугамі. Гэта ў інтарэсах тых, хто арганізаваў кірмаш, каб ён быў бяспечным. Гэта ў інтарэсах гандлёвага цэнтра, каб ён быў бяспечным. І гэтак далей. Ня трэба істэрычна патрабаваць дзяржаве «разабрацца». Хай гэта зробяць прафесіяналы, якіх нойме пацярпелы бізнэс для аналізу сітуацыі, заняўшы столькі часу, колькі ім трэба для гэтага. Хай кампаніі падзеляцца вопытам з іншымі кампаніямі — гэта ва ўсіх інтарэсах, каб кліенты адчувалі сябе ў бяспецы. Бо калі тэрарысты ўзарвуць адзін гандлёвы цэнтр, то пацерпяць ўсе ўладальнікі ГЦ — наведвальнікам стане проста страшна хадзіць да іх, і не важна, што ўладальнік ўзарванага эканоміў на бяспецы, а ўсе іншыя былі ўзорам для пераймання.
• Наступны пункт такі, што проста немагчыма ўсё прадказаць і варта самім глядзець пад ногі і па баках. Так, наша бяспека ў першую чаргу ў нашых руках і нагах. Гэта не значыць, што трэба пільна ўзірацца ў кожнага мінака, але калі ты бачыш, што на цябе едзе грузавік, то стаяць і клікаць паліцыю не дужа разумна. Плюс, часцяком злачынцы самі выдаюць сябе — усё ж такі не так і лёгка забіць чалавека, а на нервовага, безуважлівага, ўсхваляванага індывіда мы звычайна звяртаем увагу. Прыкладамі могуць паслужыць два прадухіленых тэракту, калі пасажыры абясшкодзілі тэрарыста ўжо ў паветры (2009 год), а таксама тэракт, які не адбыўся ў Нью-Ёрку ў 2010 годзе, калі вулічныя гандляры ўбачылі дым, які ідзе з фургона. Варта таксама адзначыць, што менскі забойца ў гандлёвым цэнтры быў абясшкоджаны намаганнямі наведвальнікаў і прадаўцоў, а ахоўнікаў нідзе не было відаць.

Яспер Схурынга, абясшкодзіўшы тэрарыста ў самалёце

• Не перашкодзіць таксама звярнуць увагу на краіну, у якой адбываецца тэракт (або тэракты). Дапусцім, тэрарызм у Расіі — відавочна, мае карані ў бязглуздай палітыцы «інтэграцыі» Каўказскага рэгіёну ў краіну. Тэрарызм у ЗША мае іншыя карані. Еўрапейскі ж тэрарызм у апошні час у асноўным адбываецца ў Францыі, што наводзіць на думку: «Што ж не так з Францыяй?» Гэта ж можна сказаць і пра Беларусь — што ж не так з Беларуссю, калі ні ў суседняй Польшчы, ні ў краінах Балтыі ніякіх тэрактаў не адбываецца. Цалкам верагодна, што сённяшняя «тэрарыстычная пагроза» мае карані ў нейкай няўдачы ўрада, якое нешта зрабіла не так у мінулым (ці працягвае гэта рабіць), але гэта ўжо асобная размова.

У заключэнне варта дадаць пару слоў пра «свабоду», згаданую ў загалоўку. Прадказаць няшчасны выпадак часцяком не атрымліваецца магчымым (а тэрарыстычны акт для абывацеля і з’яўляецца такім жа непрадказальным і смертаносным выпадкам, як і цунамі ці землятрус), і таму «барацьба» дзяржаўных чыноўнікаў з тэрарыстычнай пагрозай проста смешная. Можна ўспомніць валгаградскія выбухі, якія адбыліся амаль запар (21 кастрычніка, 29 і 30 снежня), і гэта пад абяцанні усіх спецслужбаў, што «усё пад кантролем».

Дзяржава можа заставіць усё метро, кожны аэрапорт, офіс і будынак арачнымі металадэтэктарамі. Можа таксама наняць войска ахоўнікаў, якія толькі і могуць, што націснуць на трывожную кнопку і грозна глядзець на школьнікаў на перапынку, аднак тады злачынцы (менавіта «злачынцы», а не «тэрарысты») проста пераключацца на натоўпы людзей на вуліцы —  турыстычных месцаў у кожным буйным горадзе дастаткова.

Можна, вядома, пайсці далей і заставіць ўсю краіну і кожны кут камерамі, але і тут эфектыўнасць сумніўная. Нават калі краіна не збанкрутуе, усталёўваючы і абслугоўваючы столькі камер, праслухоўваючы кожнага, захоўваючы яго дадзеныя дзесяцігоддзямі (трыльёны усялякіх «прывітанне) чым заняты?))», Мільярды фатаграфій ежы і сэлфі), а таксама разбіраючы гэты смецце — усё роўна апынецца, што у самы патрэбны момант, прама ў Крамля, калі забілі аднаго з апазіцыянераў такому рэжыму, менавіта ў той момант камеры не працавалі. Смешна, так?

А потым дзяржава прыме рашэнне перасяліць усіх у падземныя бункеры, у кожны пакой — па адным. І каб мы нічога не зрабілі з сабой, у пакоі само сабой будзе камера. А бункер гэты будуць пастаянна ахоўваць ваенныя, прадухіляючы любую пагрозу звонку. Само сабой, усё гэта шчасце аплацім мы. Бо менавіта дзеля нашай «бяспекі» гэта ўсё і будзе зроблена.

Іншая справа, што ва ўсім свеце апісанае месца называецца «турмой», і любы законапаслухмяны грамадзянін ўсяляк перашкаджае трапленню туды, нават на падставе «ўсеагульнай бяспекі».