У любой малой сацыяльнай групе заўсёды знойдзецца самы актыўны, цікавы і разумны чалавек. Вядома, у дадзеным выпадку гэты самы «розум» і «цікавасць» правяраецца толькі ступенню «неразумнасці» альбо «нецікавасці» астатніх удзельнікаў гэтай сацыяльнай групы. Тым не менш, людзі спрадвеку прывыклі звяртацца з нейкімі праблемнымі пытаннямі да так званых «мудрацоў». І калі ў неразвітам грамадстве гэтыя пытанні ўсё яшчэ маюць бытавую і асабліва прагматычную скіраванасць, то для развітых таварыстваў характэрна задаваць куды больш складаныя або нават наўмысна ускладненыя пытанні.

Так, адным з самых папулярных філасофскіх пытанняў на сёння з’яўляецца пытанне пра сэнс жыцця. Парадокс датычыцца гэтага пытання не толькі ў яго няўпэўненасці і значнай долі дапушчэнняў. Асабліва датычна выкарыстання слова «сэнс». Такім чынам, запытальны сам не разумее, пра што пытае. А яшчэ і ў тым, што людзі, якія задаюць гэтае пытанне, часта не турбуюць сябе знаёмствам з ужо прадстаўленымі адказамі.

Такім жа па папулярнасці і праблемнасці можна назваць і пытанне існавання Бога. Нават не столькі яго існавання, колькі адносіны да яго, і магчымых наступствах гэтых адносін для ўсіх навакольных.

Пытанне існавання Бога альбо веры ў Бога дастаткова актуальнае да гэтага часу. Актыўныя спрэчкі на гэтую тэму не спрыяюць развіццю мыслення ці спробам разабрацца. Тым не менш, лічу важным азнаёміцца з найбуйнейшымі рэлігіямі свету і іх знакамі.

У сучасным свеце вернікаў у Бога (альбо багоў) каля 86 % ад насельніцтва планеты. Гэта каля 6 мільярдаў і 20 мільёнаў людзей. Варта сказаць, што ў гэты лік не ўключаны свецкія гуманісты, агностыкі і людзі, паказалыя на адсутнасць рэлігій, хоць ні адно з гэтых азначэнняў не датычыць веры наогул. Таму фактычная колькасць вернікаў яшчэ больш. Хай часам і здаецца, што яна памяншаецца, але гэта не так.

Таксама варта разумець, што галоўны фактычны матэрыял, які мы маем у праблематыцы існавання Бога, тычыцца ўзаемаадносін Бога і чалавека. У сувязі з гэтым, каб вызначыць які светапогляд вам бліжэй за ўсё, альбо каб зразумець якія тыпы адносін да Бога ўжо існуюць, вы можаце азнаёміцца з табліцай ніжэй.

Магчыма, вы ўжо знаёмыя з двума асноўнымі пазіцыямі ў адносінах да існавання Бога. Першае з іх — «тэізм» («тэас» з грэцкага — Бог), а другое — «атэізм» («атэас» з грэцкага — «без бога», «бязбожнасць»). Такім чынам, тэізм ўключае ў сябе веру ў мноства багоў — палітэізм, і веру ў адзінабожжа — манатэізм.

Атэізм ж падзяляецца на «яўны», калі чалавек мэтанакіравана і свядома прыняў рашэнне не верыць, і «няяўны», калі чалавек неўсвядомлена не верыць. Другі выпадак уласцівы для дзяцей ці людзей, якія, ніколі не задумваюцца пра Бога наогул. Па вялікім рахунку ў гэтую катэгорыю можна было б дадаць і жывёл. З іншага боку, няяўныя атэісты не абавязкова з’яўляюцца атэістамі, тым не менш па факце яны ніяк не праяўляюць сваю веру ў жыцці.

Таксама няяўны атэіст a priori не можа сцвярджаць пра тое, што багоў няма, хоць бы таму што ён ніколі пра гэта не думаў. Гэта значыць няяўны атэіст заўсёды з’яўляецца «слабым» («негатыўным» або «мяккім») атэістам.

Адпаведна бачым ўводзім новую катэгорыю дзялення: «слабы» і «моцны» атэізм. Як вы ўжо маглі зразумець, гэты падзел тычыцца сцвярджэння аб існаванні багоў. «Моцны» («пазітыўны» ці «цвёрды») атэіст сцвярджае, што багоў не існуе. А «слабы» («негатыўны» ці «мяккі») атэіст не сцьвярджае, што багоў не існуе.

Такім чынам «слабы» атэіст больш суб’ектыўны. Ён лічыць, што багоў няма, але, напрыклад, не спрабуе выкрыць рэлігію. «Моцны» ж атэіст лічыць, што багоў няма і сцвярджае, што гэта нейкі перажытак мінулага, спекуляцыя ці, напрыклад, памылка.

Таксама існуе шэраг прамежкавых або дадатковых светапоглядаў ў дачыненні да існавання Бога.

«Апатэізм» альбо «прагматычны» атэізм — апатыя ў адносінах да веры ў багоў, светапогляд звязаны з імём французскага філосафа Дэнні Дзідро, які лічыў, што «верыш у Бога ці не —  ў любым выпадку гэта не важна».

«Транстэізм» — вера ў транстэістычных істот, якія не з’яўляюцца багамі. Светапогляд звязаны з імём нямецкага лінгвіста і індолага Генрыха Цымера, які з дапамогай транстэізма паспрабаваў растлумачыць індыйскую рэлігію «джайнізм». У джайнізме больш за ўсё шануюцца «ціртханкары», якія з’яўляюцца асветленымі людзьмі (аддалена нагадваюць прарокаў), але не багамі. Такім чынам «ціртханкары» — транстэістычныя істоты. Багі ў джайнізме ня шануюцца наогул.

«Апейратэізм» — ня распаўсюджанае меркаванне аб бясконца дзелячыхся багах, якія існуюць на розных узроўнях быцця.

Таксама ў табліцы паказана два непапулярных светапогляду, якія тычацца адносіны да існавання Бога з невялікімі дапаўненнямі.

Так суітэіст сам сябе лічыць богам, пакланяецца толькі самому сабе. Яму таксама характэрна прысвойванне чароўнага патэнцыялу любому чалавеку ці нават рэчы. Суітэіст не адмаўляе існавання іншых багоў. Блізкае да гэтага паняцце сатанізму, а таксама некаторых напрамкаў паганства і неапаганства.

«Мізатэізм» ўключае ў сябе веру ў Бога, але пагардлівае альбо ненавіснае стаўленне да яго. У асноўным з-за вытвараных на Зямлі няшчасцях і несправядлівасцях.

Праявы палітэізму

Палітэізм можна падзяліць па прадметах абагаўлення і пакланення. Напрыклад: «анімізм» (адушаўленне прадметаў), «татэмізм» (сувязь племя з жывёлай), культ продкаў, культ «хтанічных» істот (істот старажытнай дзікай прыроды) і гэтак далей.

Мы спрабуем разабрацца ў тыпах адносін да багоў, таму варта ахарактарызаваць і некаторыя адгалінаванні палітэізму, звязаныя з адносінамі чалавека да пантэона багоў, якім таксама былі дадзены свае назвы.

Такім чынам, мы бачым, што нават у палітэізме правілы пакланення альбо ўяўленні пра мноства багоў адрозніваюцца.

«Кафенатэізм» — вера ў мноства багоў, але пакланенне ім як аднаму. Тэрмін уведзены нямецкім філолагам Максам Мюлерам для апісання ведыйскай рэлігіі, для якой характэрна прысваенне вярхоўных чорт аднаму з багоў пасля завяршэння рэлігійнага рытуалу. Так, прызначаны вярхоўным, бог ўключае ў сябе атрыбуты іншых багоў, можа замяняць ўсіх.

«Трытэізм» — Бог падзелены на тры іпастасі. Праяўляецца ў хрысціянстве, дзе бог адзіны, але ўключае ў сябе тры увасаблення: Айца, Сына і Духа Святога. У дадзеным выпадку трытэізм выкарыстоўвае манатэістычная рэлігія, такім чынам, выклікаючы пэўныя пытанні, аднак тлумачыцца гэта загадкавасцю Тройцы для чалавека.

Таксама варта сказаць пра веру ў мноства багоў, але пакланенне аднаму з іх. Калі чалавек па сваёй волі абраў «любімае» боства і пакланяецца яму, не адмаўляючы іншых і, магчыма, аказваючы ўшанаванні іншым багам, але значна меншыя — гэта называецца генатэізм альбо «энатэізм». «Моналатрыя» ці ж «моналатрызм» дазваляе маліцца толькі аднаму богу, дапушчаючы існаванне іншых. Тэрмін быў уведзены ў сувязі з вывучэннем старажытнаегіпецкай рэлігіі, якая па сумяшчальніцтве з’яўляецца найбольш характэрным прыкладам моналатрызма. У ролі ушанаванага бога выступаў звычайна бог сонца — Ра.

Вера і магчымасць пазнання

Таксама варта разгледзець пытанне веры ў Бога і пытанне магчымасці пазнання Бога.

Найбольшую колькасць светапоглядаў можна растлумачыць супрацьлеглымі тэрмінамі «тэізм» / «атэізм», аднак часта для ўдакладнення пункту гледжання суразмоўцы ўводзяць тэрміны «гнастыцызм» / «агнастыцызму» («гнозіс» з грэцкага — веданне).

Так «тэізм» / «атэізм» падымае пытанне веры ў існаванне Бога, а «гнастыцызм» / «агнастыцызм» падымае пытанне магчымасці яго пазнання і разумення.

Такім чынам, «гнастычны тэіст» верыць у Бога, таму што ведае, што ён існуе. Як «тэіст» ён верыць, як «гностык» ён лічыць Бога пазнавальным. У якасці прыкладу можа выступаць хрысціянскі альбо ісламскі багаслоў.

Насупраць, «гнастычны атэіст» не верыць у Бога, таму што ведае, што яго не існуе. Як «атэіст» ён не верыць у Бога, як «гностык» ён лічыць, што можна спазнаць Бога, а дакладней спазнаць, што яго не існуе.

«Агнастычны тэіст» верыць у Бога, але не ведае, ці ёсць ён. Як «тэіст» ён верыць у Бога, як «агностык» адмаўляе магчымасць пазнання Бога, адпаведна не можа ведаць ці існуе Бог.

І, уканцы, «агнастычны атэіст» не верыць у багоў, таму што не ведае, ці ёсць яны. Як «атэіст» ён не верыць у багоў, як «агностык» ён адмаўляе магчымасць пазнання Бога і, адпаведна, не можа ведаць ці існуе Бог.

Спадзяюся, што патлумачыў досыць даступна. Дапамагчы ў разуменні можа табліца.

Вызначэнне паняцця «Бог»

Таксама важнае пытанне існавання Бога з боку вызначэння паняцця «Бог».

«Ігнасціцызм» сцвярджае, што разважаючы пра багоў людзі робяць занадта шмат дапушчэнняў, і немагчыма казаць пра існаванне пакуль хто-небудзь не растлумачыць, што такое «Бог». Тэрмін уведзены амерыканскім філосафам і рабінам — Шэрвінам Вайнам.

«Ітнасціцызм» сцвярджае, што немагчыма даць азначэнне «Бога» — адпаведна казаць пра яго існаванне не мае сэнсу.

Стаўленне да рэлігій

Наступнае дзяленне тычыцца адносіны да рэлігій.

«Амнізм» — светапогляд, які прызнае і паважае ўсе рэлігіі. Светапогляд амнізма добра раскрыты ў песні беларускага выканаўцы Ляпіса Трубяцкога «Я веру».

У песні згадваюцца (а дакладней нават змешваюцца) персанажы розных рэлігій і міфаў: Апостал Пётр (хрысціянства), Адам і Ева, Ісус Хрыстос (хрысціянства, іслам), Геліёс, Дэльфійскі аракул, Алена Выдатная, Вулкан (старажытнагрэцкая міфалогія), Буда (будызм), Гаруда (індуізм), Джа (растафарыянства), Тор (скандынаўская міфалогія).

Ітсізм – светапогляд, які адхіляе ўсе рэлігіі.

Філасофскае «месцазнаходжанне» Бога

Паняцці трансцэндэнтнасці і іманентнасці адносяцца да філасофіі Імануіла Канта. «Трансцэндэнтнасць» — якое «выходзіць за межы», недаступнае пазнанню чалавека, не заснаванае на вопыце, незямное. «Іманэнтнасць» — прыбываючы ўнутры, азначае ўнутраную сувязь, супрацьлегласць трансцэндэнтнага.

«Пантэізм» сцвярджае, што Бог-Творца адсутнічае, але Сусвет адзіны арганізм, які і з’яўляецца своеасаблівым Богам. Святасць прыроды і адмаўленне асаблівасці чалавека.

«Панпсіхім» — светапогляд, які працягвае паганскія матывы пра адушаўлёнасць прыроды. Тэрмін уведзены італьянскім філосафам Франчэска Патрыцы. Па сутнасці, чалавечы мозг з’яўляецца такой жа свядомасцю, якой надзелены і жывёлы, і расліны, і нежывыя прадметы, толькі некалькі больш дасканалым. Тым не менш, панпсіхізм не сцвярджае, што ўся матэрыя жывая («гілазаізм»). Гэта значыць, свядомасцю ў панпсіхістаў валодаюць не ўсе, хоць і досыць шырокі круг прадметаў.

«Панентэізм» — свет жыве ў Богу, але Бог не раствараецца ў свеце, хоць і ўтрымліваецца ў некаторых рэчах. Такім чынам ён трансцэндентны і Імманентны адначасова. Тэрмін увёў нямецкі філосаф Карл Краўзэ.

«Деізм» — вучэнне паводле якога Бог стварыў свет, аднак пакінуў яго і не кіруе яго працэсамі. Альбо ж кіруе, але не цалкам. Дэізм адмаўляе звышнатуральныя з’явы і боскія ўмяшання.

На гэтым усё. Мы азнаёміліся з асноўнымі канцэпцыямі, якія тычацца Бога і рознымі адносінамі чалавека да яго. Як можна заўважыць, адны кропкі гледжання папулярней іншых. Таксама варта адзначыць складаную структуру узаемаадносін чалавека з Богам, якую па большай частцы выбудавалі самі людзі. Таму відавочна, што сам чалавек досыць складаны і неадназначны, не кажучы ўжо пра багоў. Так ці інакш, права выбраць уласны тып мыслення ў дачыненні да багоў застаецца за вамі.