Першы раз я наведаў Варшаву адносна нядаўна — летам 2014 года. Дрэнна выспаўшыся з-за ранняга цягніка, я прайшоў мытны дагляд у Брэсце і, апынуўшыся ў купэ адзін, праспаў большую частку шляху. Прачнуўся я ўжо на пад’ездзе да горада.

Сталіцу Польшчы я выбраў з-за двух будынкаў, якія даўно адзначыў і пра адно з іх сёння і пойдзе размова. Спыніўшыся ў Брэсце ў сваякоў, якія ласкава прытулілі мяне на тыдзень (за што ім асобны дзякуй), я купіў квіткі ў Варшаву, а таксама забраніраваў сабе там начлег.

І вось, цягнік прыбыў. Я стаю насупраць галоўнага вакзалу ў цэнтры горада і аглядаюся. Павінен прызнаць, што Варшава мне адразу спадабалася, але пра гэта як-небудзь у іншы раз.

Як я ўжо сказаў, галоўнай прычынай маёй цікавасці да польскай сталіцы былі два будынкі. Адно з’яўляецца амаль сімвалам горада, хоць і з цяжкай гісторыяй — «Палац культуры і навукі», а іншае, дзеля якога я прыехаў менавіта ў канцы чэрвеня — яго абсалютны антыпод. Калі пышны Палац відаць адусюль, і ён нахабна займае вялізную прастору вакол сябе, то домік, дзеля якога я прыехаў — маленькі, шэранькі, мізэрны і утылітарна сучасны.

Гэты «ліліпут» у маім персанальным спісе, вядома, займаў прыярытэт перад Палацам, так што перш за ўсё я пайшоў у ягоны бок. Наведаўшы яго, а таксама паабедаўшы і трохі адпачыўшы, я накіраваўся ў бок самай пышнай варшаўскай славутасці.

Папярэдне нічога не чытаючы пра Палац, я чамусьці быў упэўнены, што там ёсць чым заняцца. Хоць у мяне былі ўсе падставы застацца перад зачыненымі дзвярыма з-за майго маскоўскага вопыту, але пра гэта крыху пазней.

Пакуль я блукаў па горадзе, дождж змяніў сонца, а потым і зусім зазіхацела маланка, і я засеў у маленечкім кафэ насупраць Палаца. Як скончылася летняя навальніца і дождж, я, пераскокваючы лужыны, нарэшце, зайшоў у Палац. Гэта было з боку кінатэатра і я, палюбаваўшыся савецкімі інтэр’ерамі, выйшаў на вуліцу і пайшоў, каб абысці будынак, вышукваючы іншыя ўваходы.

Мае надзеі апраўдаліся, і я знайшоў тое, што шукаў — квіткі на панарамны паверх. Пафатаграфаваць яшчэ нейкі час пампезныя інтэр’еры, я пайшоў даследаваць горад, з мэтай вярнуцца ўвечары, каб паглядзець панараму Варшавы, калі ўжо сцямнее.

Панарама горада сапраўды уражвае, і не толькі сваім выглядам. Налюбаваўшыся сталіцай і атрымаўшы дозу настальгіі ад інтэр’ераў, я спусціўся на ліфце за 25 секунд на першы паверх. Адзінае месца ў Варшаве з якога не відаць Палаца навукі і культуры я пакінуў са мноствам супярэчлівых пачуццяў, што, думаю, цалкам натуральна для такога супярэчлівага будынка.

Каб зразумець мае перажыванні, варта прывесці невялікую гістарычную даведку. Пасля заканчэння Другой сусветнай вайны, Польшча апынулася «у зоне ўплыву» (ці «калоніяй» — каму што бліжэй) Савецкага Саюза. Мне складана падабраць іншых слоў, таму скажу, як ёсць — каб паказаць, «хто ў хаце гаспадар», сталінскі СССР «падараваў» Польшчы велізарную вежу, якая і дагэтуль з’яўляецца самым высокім будынкам у краіне. Давайце нават прывядзем савецкую рыторыку, у якой «Палац культуры і навукі імя І. В. Сталіна» (першапачатковая назва будынка) апынуўся «братэрскім дарам савецкага народа народу Польскай Рэспублікі». Найнедарэчнейшая моўная канструкцыя, ну і добра.

Гэты будынак, як і многае ў сацыялістычных краінах, мела мала агульнага з рэальнымі патрэбамі насельніцтва, а таксама «эканомікі», калі так можна сказаць пра краіны, у якіх рынкавыя адносіны былі забароненыя. Хоць у рынкавых эканоміках гэтыя два паняцці непадзельныя — рынак задавальняе патрэбы насельніцтва.

У сацыялістычным жа блоку важней было задаволіць капрыз дыктатара і здушыць мясцовае насельніцтва сімвалам пастаяннай прысутнасці «Масквы». Зараз, калі варшаўскі гарызонт аброс вышыннымі дамамі, і Палац цікава кантрастуе з новымі будынкамі свабоднай Польшчы, гэтая праблема не так рэзка кідаецца ў вочы, але ў 1952 годзе, калі яго пачыналі будаваць, Гэта была асабліва адметна.

Спачатку варта згадаць эканамічную немэтазгоднасць велізарнай вежы ў самым цэнтры горада. Я ўжо гэта абмяркоўваў ў іншым матэрыяле — той факт, што да гэтага часу ў Польшчы не пабудаваны ні адзін будынак вышэй Палаца, толькі даказвае, што няма ніякай патрэбы ў такім «гмахе». Не было патрэбы і ў 1952 годзе, калі краіна толькі аднаўлялася пасля вайны.

Вернемся ў пяцідзесятыя і паглядзім на толькі пабудаваны Палац культуры і навукі імя І. В. Сталіна:

Будынак быў скончаны ў 1955 годзе і ўзводзіўся пасярод руін, хоць ужо і прайшло амаль дзесяць гадоў з заканчэння вайны. Апроч эканамічнай немэтазгоднасці, «Палац руін» (давайце яго так называць) быў пабудаваны ў самым цэнтры горада, дзеля яго былі знішчаны дзесяткі будынкаў XIX стагоддзя. Усё дзеля славы камунізму.

На некаторых фотаздымках рэзка кідаецца ў вочы квадратная тэрыторыя вакол Палаца, на якую не смее ступаць ні адзін суседні будынак.

Складаецца адчуванне, быццам Палац — пасольства СССР у Варшаве, дзяржава ў дзяржаве. Гэтая ж «пустата» захавалася да гэтага часу — суседнія будынкі як быццам адступаюць ад Палаца, а дарогі нагадваюць ўзброеных ахоўнікаў або высокі плот.

І, як і належыць у пасольстве, дабірацца да Палаца варта па падземным тунэлі, хоць ужо сёе дзе з’явілася зебра праз шырокую дарогу.

Зразумела, што велізарная тэрыторыя вакол Палаца пакінута для разнастайных шэсцяў і святкаванняў вечна працоўнага «простага народа», а шырокія дарогі патрэбныя для таго, каб па іх праехаўся разок-другі мясцовы царок ў лімузіне і ацаніў «прыгажосць» горада з акна аўтамабіля.

У гэтага архітэктурнага стыля ёсць свая назва — «ампір» (у дадзеным выпадку «сталінскі») ці «сацрэалізм». Іншая справа, што, як і многае навязанае дрэнным густам начальства, [«сталінскі»] ампір не меў нічога агульнага з сучаснай, дарэчнай, прадуманай, функцыянальнай і папросту актуальнай архітэктурай таго часу.

І вось, пасляваенная Польшча, у цэнтры сталіцы якой высіцца савецкі (і нават «сталінскі») гмах, пасярод галечы і разрухі.

Гмах, які стаіць пасярод руін і на руінах незалежнай краіны і яе даваенных будынкаў, краіны, чыя незалежнасць скончылася першага і семнаццатага верасня 1939 года, уварваннем Трэцяга Рэйху з захаду і Савецкага Саюза з усходу.

Краіна-«вызваліцель Еўропы» зусім не планавала пакідаць «брацкія народы» у галечы, і адразу ж пасля вайны ўзяла усё ў свае «гаспадарчыя» рукі. Рукі апынуліся занадта чэпкімі і моцнымі і растуліліся толькі ў канцы 80-х гадоў. І краіна зноў апынулася свабоднай і незалежнай.

Што ж засталася ў палякаў? Гіганцкі напамін пра сваё зневажальнае мінулае, якое доўжылася роўна 50 гадоў — з 1939 года па 1989 год. Самы высокі будынак краіны ў самым цэнтры сталіцы, узведзены ў падкрэслена імперскім стылі.

Не дзіўна, што яно да гэтага часу выклікае спрэчкі і перыядычна чутныя заклікі знесці яго, як сімвал камунізму.

Але будынак стаіць. У ім знаходзяцца разнастайныя ўстановы, офісы, адміністрацыі, кінатэатр, музей тэхнікі і шмат чаго. Акрамя спрэчных і непрапарцыйна вялікіх рэкламных шыльд і спадарожнікавых талерак на верхніх паверхах, якія трохі псуюць выгляд — увогуле і цэлым будынак выглядае акуратным і дагледжаным, як і яго інтэр’еры.

А рознакаляровае асвятленне Палаца па вечарах надае гораду па-сапраўднаму еўрапейскі выгляд.

У наступны раз я ўбачу Палац амаль праз два гады — у 2016 годзе. Зноў наведаю панараму, на гэты раз ужо днём. Людзей апынецца пабольш, ды і дзённы выгляд прайграе па рамантычнасці вячэрняга два гады таму, але гэта не важна.

Важна тое, што праходзячы міма Палаца пад краплістым дажджом (не шанцуе мне з надвор’ем у Варшаве, кожны прыезд суправаджаецца дажджамі), я падумаў наколькі гэта выдатны сімвал цяперашняй Польшчы. Велізарны асколак камунізму і каланіяльнай залежнасці ад СССР захаваны і карыстаецца на карысць горада і людзей. Будынак акуратна змяшчаецца і перыядычна рэстаўруецца, што вельмі прыкметна, калі параўноўваць з маёй роднай Масквой.

Неапісальная дэмакратычнасць і свабода наведвання гэтага будынка як бы знарок кантрастуюць з яго гісторыяй — любы можа зайсці ў яго, наведаць музей, кінатэатр або ўзлезці на трыццаты паверх на хуткасным ліфце і агледзець горад. Само сабой гэта магчыма ў працоўныя гадзіны і за пэўную плату. Але гэтая дэмакратычнасць бясконца цешыць — няма ніякай арміі ахоўнікаў ля ўваходу ў будынак, металадэтэктарскіх арак, запісаў і ўсяго таго, што прысутнічае ў сучаснай Расеі. Некалькі прыкладаў таго, з чым пастаянна сутыкаецца любы масквіч (дадайце яшчэ да гэтага хамаватага ахоўніка і карціна будзе поўнай):

У Палацы ёсць нават пандус для інвалідаў — неймаверная рэч для сацыялістычных краін, у якіх не было паняцця «грамадскае асяроддзе», а інваліды сядзелі дома і быццам і зусім не існавалі.

Тое, што я ўбачыў, праходзячы міма Палаца, было — прымірэннем. Прымірэнне са сваім мінулым — цяжкім, непрыемным, жахлівым, зневажальным і страшным, але — сваім. Прымірэнне на нацыянальным узроўні. І адаптацыя гэтага мінулага да сучасных патрэб — акуратная рэстаўрацыя, ўтрыманне ў парадку інтэр’ераў, пераклад на рэнтабельнасць, адкрытасць для ўсіх — мясцовых жыхароў, турыстаў, інвалідаў, выкарыстанне будынка як турыстычнага атракцыёну і гэтак далей. З савецкага палохала Палац ператвараецца ў частку гісторыі — напамінку пра іншых, непрыемных і сарамяжлівых часах.

Нямецкія канцлагеры можна захаваць і зрабіць музей, савецкія прымітыўныя і пачварныя скульптуры можна знесці, але будынак застанецца будынкам — ён мае функцыянал і яго і варта рэалізоўваць. Зносіць самы высокі будынак краіны ў цэнтры сталіцы — занадта цяжкая справа і з палітычнага пункту гледжання, і з архітэктурнага і з фінансавага. Цяперашні Палац трошкі згубіўся на варшаўскім скайлайне і выглядае мудрагеліста-арганічна і нават унікальна.

Калі ўжо і зносіць будынкі савецкага перыяду, то варта пачаць з незлічонай колькасці панэлек па ўсёй краіне, але не з унікальнага па сваіх характарыстыках будынка. Зносіць яго было б зусім неразумна і нястала — аналагічнае рабілі і камуністы, пазбавіўшы нас велізарнай колькасці выдатных будынкаў.

Калі ўжо і зносіць будынкі савецкага перыяду, то варта пачаць з незлічонай колькасці панэлек па ўсёй краіне, але не з унікальнага па сваіх характарыстыках будынка. Зносіць яго было б зусім неразумна і нястала — аналагічнае рабілі і камуністы, пазбавіўшы нас велізарнай колькасці выдатных будынкаў.

Менавіта гэта і было б самым горшым кашмарам савецкіх дыктатараў, якія жылі ў свеце гвалту і вечнага падаўлення і «дамінавання» (менавіта такое ўражанне ствараюць збудаванні ў стылі «ампір»). Сацыялістычныя царкі чакаюць ад людзей горшага — нянавісьці, помсты, у той час як людзі здольныя на большае — прабачэнне, прымірэнне. Толькі так трэба прасоўваць Палац культуры і навукі палякам, і менавіта гэтыя думкі круціліся ў мяне ў галаве, праходзячы міма савецкай махіны.

Палякі перарадзіліся, стварылі свабоднае і дэмакратычнае грамадства, здольнае дараваць і разумець. Будынак у цэнтры Варшавы — прыклад гэтаму. Вядома, можна казаць пра разнастайныя заклікі знесці / разабраць сталінскі «падарунак», але факт застаецца фактам — будынак стаіць некрануты і адрэстаўраваны. Астатняе — справа пазіцыянавання. Нават калі краіна і нацыя яшчэ не дайшлi да поўнага прымірэння, нішто не перашкаджае простым самаўнушэннем паверыць у свае сілы і сапраўды пакінуць ўвесь гэты вопыт ззаду, а будынак — у навучанне продкам, каб тыя памяталі мінулае і шанавалі цяперашнюю свабоду.

Пакінуўшы Польшчу, хочацца сказаць пару слоў пра пераемніка СССР — Расіі. Будучы народжаным у Маскве, я толькі аднойчы быў у адной з сямі «сталінскіх высотак». Калі хто думае, што маскоўскія вышынныя дамы арганічна ўпісаліся ў гарадскую сераду ў адрозненне ад варшаўскай, то спяшаюся расчараваць — ні ў якім разе. Старажылам апынуліся не па душы гэтыя гмахі, якія разрэзалі паветра і горад і выглядалі так жа недарэчна, як і ў Варшаве. Сталін не толькі перакруціў жыццё суседскіх краін, але і сваёй «роднай» (радзіма Сталіна — Грузія) краіны — СССР. Але, вядома, пра гэта ў цяперашняй Расеі не гавораць, як і ў любым глыбока траўміраваным і несвабодным грамадстве.

Дык вось, у старэйшых класах у нас была экскурсія ў музей землязнаўства МДУ. Я выдатна памятаю, як мы стаялі каля дзвярэй першага паверха, пакуль нас прапускалі ахоўнікі, памятаю маркотную савецкую мёртвую цішыню ў самім музеі, дзе чамусьці трэба паводзіць сябе «ціха».

Гэты музей у МДУ, уласна, і ёсць адзіная магчымасць патрапіць у адну з высотак у Маскве. Дакладней, гэты музей адкрыты для студэнтаў МДУ і арганізаваных груп. Проста зайсці і пабадзяцца па ім, папярэдне аплаціўшы свой білет, як у музеі тэхнікі ў польскім Палацы, нельга. Не вялікая, вядома, страта — па маіх ўспамінах сумнейшымі музей, выдатны прадстаўнік савецкага часу, але ў суме атрымліваецца, што ў маім родным горадзе я не магу наведаць ні адзін з «сталінскіх гмахаў» — «велічных» будынкаў, якія пабудаваныя «сацыялістычным народам для народа», калі, вядома, верыць савецкай прапагандзе.

Я не бяру да ўвагі ўсякія экскурсіі, знаёмых, забалбатанне кансьержкаў ля ўваходу і гэтак далей — гэта далёка не дэмакратычна і проста, як таго патрабуюць такія гіганцкія будынкі-сімвалы Масквы.

Усе сем маскоўскіх сясцёр маюць выразнае прызначэнне: універсітэт, дзве гасцініцы, тры жылыя будынкі і Міністэрства замежных спраў. Па распаду Савецкага Саюза жылыя будынкі ператварыліся ў «элітную нерухомасць», гасцініцы ператварыліся ў «элітныя гасцініцы», універсітэт таксама ператварыўся ў нейкае падабенства «элітнага універсітэта», а МЗС так і застаўся МЗС. Хочаце таксама наіўна, як і я, зайсці ў адзін з гэтых будынкаў і палюбавацца інтэр’ерамі і відамі з акна? Жадаю вам поспеху. Гэта непрыступныя крэпасці для ўладных людзей, якімі яны і праектаваліся пры Сталіне.

Як і пакладзена ў несвабоднай і недэмакратычнай краіне, усе будынкі ахоўваюцца па самае «не магу»: ахова, камеры і іншыя атрыбуты маскоўскай штодзённасці, якія ўжо не заўважаюць масквічы.. Гатоўнасць адлюстроўваць нябачную атаку выдуманага суперніка і абараняць захопленыя землі — менавіта гэта і сімвалізуюць цяперашнія «сталінскія вышынныя дамы». Ніякай дэмакратыі, ніякай адкрытасці, ніякага прымірэння. Патрэбна свабода — вам дарога ў Польшчу або Латвію.

Ах да, забыўся згадаць — у Рызе таксама ёсць невялікі «сталінскі гмах» і таксама з панарамай горада. А Маскву пакіньце варварам, якія гатовыя абараняць свае землі любым спосабам, але, як і пакладзена варварам, не могуць за імі нават годна даглядаць — велізарная колькасць разнастайных вокнаў на смак ўладальніка памяшкання, кандыцыянеры на фасадзе, а таксама простая некампетэнтнасць кіраўнікоў кампаній, якія ня могуць адрэстаўраваць помнікі архітэктуры.

Я нават не буду казаць пра інтэр’еры: цёмныя, пампезныя, няўтульна пустыя і застаўленыя нясмачнай мэбляй, стэндыкамі і кветкамі кансьержаў.

І калі ў вольным грамадстве мінулае прымаюць, прапрацоўваюць і імкнуцца рухацца далей, то ў несвабодным грамадстве гэтага няма. Масква забудоўваецца пампезнымі будынкамі, абсалютна далёкімі ад паняцця дарэчнай і сучаснай архітэктуры і якія з’яўляюцца такімі ж дрэннагустымі вырадкамі, якімі былі ў свой час сталінскія вышынныя дамы». Без асэнсавання мінулага гісторыя будзе прайгравацца. Гэта бачна па маскоўскай архітэктуры, што адлюстроўвае цяперашняе расійскае грамадства.

Як бачым, ёсць два шляхі на постсавецкай прасторы. Першы — адкрыты дэмакратычны шлях, шлях прымірэння, знаходжання эканамічнай мэтазгоднасці і своеасаблівага «ўключэння» гэтай складанай імперскай спадчыны ў гарадское архітэктурнае асяроддзе разнастайнымі метадамі. Гэты шлях аздараўляе грамадства, адкрывае яго спадчыну кожнаму, хто жадае яго асэнсаваць і проста фізічна адчуць, а таксама захоўвае будынкі — матэрыяльную спадчыну.

Другі шлях — пераемнасць жорсткім метадам мінулага, закрыццё дасягненняў нацыі для самой нацыі, поўная недэмакратычнасць, безгаспадарчасць, нежаданне падымаць цяжкія тэмы ў грамадстве і захаванне статус-кво, з наступным разбурэннем і стратай матэрыяльнай спадчыны — у прамым сэнсе гэтага слова, а таксама прайграваннем і паўторам гісторыі. Той гісторыі, якую не хацелася б паўтараць.

Дзякуй Польшчы, за тое, што можна пабываць у «сталінскім гмаху» у любы час, калі яна працуе. Мабыць, каб даследаваць савецкую спадчыну, у тым ліку і архітэктурную, без нерваў, стрэсу і зневажання (а менавіта гэта і адчувае чалавек, пры зносінах з расійскімі напышлівымі ахоўнікамі) варта з’язджаць са сталіцы СССР / Расіі — Масквы. Што ж, так таму і быць?