Гай Юлій Цэзар казаў: «Лепш быць першым у вёсцы, чым другім у горадзе». Аднак, у кантэксце якасці жыцця ў краіне, усё-ткі пераважней быць горшым сярод лепшых, чым лепшым, але сярод горшых. Так з’яўляючыся эканамічна развітай сусветнай дзяржавай слаба зразумелая палітыка «сяброўства» з выключна краінамі, што развіваюцца або зусім неразвітымі, як прыклад: СССР і сучасная Расія, якая не мае ні аднаго саюзніка сярод развітых краін. Часта гэта адбывалася і адбываецца па прычыне «біпалярнага» свету.

Таму, важней знаходзіцца ў развітым рэгіёне, мець багатых і ўплывовых суседзяў нават больш выгадна, чым самому быць багатым і ўплывовым. Прыкладам можа выступаць невялікая дзяржава Заходняй Еўропы — Швейцарыя, якое мае уплывовых суседзяў такіх як: Германія, Францыя, Італія і Аўстрыя, такое суседства забяспечыла сабе, з аднаго боку мноства выгадных гандлёвых шляхоў і узаемадзеянняў, а з другога, адносную незалежнасць у плане культуры. Па справаздачах «Праграмы развіцця ААН» у сярэднім з 1980 па 2013 Швейцарыя займае трэцяе месца па Індэксу Чалавечага Развіцця. Дарэчы, Рэспубліка Беларусь у гэтым спісе знаходзіцца толькі на 53 месцы. Хоць патэнцыйныя магчымасці для далейшага развіцця ёсць, хоць бы за кошт геаграфічнага становішча.

***

Калі я гляджу на карту свету, перш за ўсё мой погляд ўпіраецца ў Еўропу. Можа таму што тут мой дом. А можа таму, што гэта найбольш развіты і багаты ў розных сэнсах рэгіён. Рэгіён, які мае яркую і неабходную для ўсяго чалавецтва гісторыю – першыя філасофскія працы і навуковыя пошукі нарадзіліся менавіта ў Еўропе. Такім чынам, шмат у чым дзякуючы дзейнасці еўрапейцаў сучасны свет стаў менавіта такім.

Фізічная карта Заходняй Еўропы

Пачынаючы з 1492 па 1914 гады, еўрапейцы заваявалі 84 % планеты. У дадзеным выпадку выявілася не толькі фізічнае развіццё і падрыхтоўка еўрапейскіх народаў, але і іх разумовая дзейнасць, бо неабходна было змагацца ў невядомых умовах, перасоўвацца на далёкія нават па сучасных мерках адлегласці. Таму відавочна, што сённяшні свет пабудавалі менавіта еўрапейцы, аказаўшы вялікі ўплыў на розныя народы свету. Можна казаць пра нацыянальную культурную ідэнтычнасць кожнага народа, але не прызнаваць моцнага ўплыву еўрапейскай культуры на ранніх этапах развіцця чалавечай цывілізацыі неразумна.

Каланіяльная экспансія на ўсходзе і поўдні дазволіла не толькі захапіць пэўныя рэсурсы або землі, але, што важней, дазволіла распаўсюдзіць сваю мову за многія кіламетры ад свайго дома (Паўднёвая і Паўночная Амерыкі, Афрыка і г. д.). Гэта дало неабходныя перавагі — за мовай варта культура, лад жыцця, разуменне свету і ідэалогія насельніцтва. Таму зараз у пэўным сэнсе вялікая частка чалавецтва з’яўляецца носьбітам еўрапейскіх каштоўнасцяў.

***

Платон казаў: «Ідэі кіруюць светам». Менавіта таму гэтак важна пытанне маралі, культуры і набору каштоўнасцяў той ці іншай цывілізацыі. Бо любая нацыя ў ходзе сваёй гісторыі робіць пэўныя высновы, прыходзіць да нейкага агульнага выразу сваёй індывідуальнасці. А калі нацыя колькасна вялікая (альбо ў свой час здолела паўплываць на вялікую колькасць іншых нацый, як гэта зрабілі еўрапейцы), то і яе ўплыў на іншыя народы павялічваецца. У сучасным свеце ідэй стала неверагодна шмат, і такое багацце разнастайнасці не можа не радаваць, хоць і мае шэраг пэўных недахопаў. Але ў любым выпадку мноства меркаванняў і ідэй дае чалавеку выбар. Дае права накіраваць сваё жыццё па нейкім вызначаным шляху, выступаць і абараняць пастулаты абранай ідэалогіі.

Дзе ж месца Беларусі на гэтым свяце жыцця? Носьбітам, якіх каштоўнасцяў павінны з’яўляцца мы, беларусы, і чаму? У чём заключаецца гісторыя Беларусі і да чаго яна павінна прыйсці? На гэтыя пытанні неабходна даць адказы, каб лепш зразумець душу і ўсвядоміць наш беларускі шлях.

Пражываючы на тэрыторыі Беларусі народ, заўсёды знаходзіўся ў выгадным, як прынята казаць, становішчы, так як спецыфічнае дзяленне еўрапейскіх тэрыторый паставіла рэспубліку на самую мяжу, падзяляльную культуры, ідэі і намеры. Вядома, пэўныя выгады ад такога становішча атрымалася атрымаць, але разам з выгадамі, на гэтую тэрыторыю не раз абвальваліся і шматлікія войны. Цяпер людзі, нават не вывучаючы гісторыю, ведаюць пра дзве сусветныя вайны, ахвярай якіх шмат у чым стала тэрыторыя Беларусі і яе жыхары. Краіну часта забываюць на фоне іншых еўрапейскіх краін, якія пацярпелі ад другой сусветнай, але ж падчас гэтай вайны ў Беларусі насельніцтва скарацілася на адну трэцюю. Аднак нямала кровапралітных ваенных канфліктаў разгортвалася і ў больш старажытныя часы.

Карта Рэчы Паспалітай да трох падзелаў

На працягу гісторыі Беларусі, народ які тут жыве імкнуўся «знайсці сябе», здабыць сваю нацыянальную свядомасць, аб’яднацца з нейкай ідэяй. Так, у часы стварэння і далейшага існавання Вялікага Княства Літоўскага (ВКЛ), ніякай нацыянальнай ідэі не было, так як у феадальную эпоху людзі падпарадкоўваліся манархам, а не дзяржаве, як цяпер.

Можна лічыць пачаткам невядомасці і пошуку беларускім народам самога сябе ўступленне ВКЛ у ўнію з Каралеўствам Польскім і, у выніку Люблінскай уніі 1569 года, узнікненнем новага дзяржаўнага ўтварэння — Рэчы Паспалітай, якое з’яўлялася поліэтнічнай дзяржавай. Гэта не звычайная дзяржава таго часу, а федэрацыя з вялікай колькасцю рэлігій і народаў. Унікальная ў той час дзяржава са спецыфічным выглядам дэмакратыі. Вядома — унутраныя супярэчнасці паміж польскімі землямі і заходнерускімі ў плане культуры, рэлігіі і ідэі не маглі не адбівацца на адзінстве краіны, у пэўным сэнсе раздзіраючы яе, аднак немалаважную ролю ў распадзе дзяржавы згулялі таксама краіны суседзі і іх бясконцыя войны. Дзіўным сёння можа здацца той факт, што зарадзілася Рэч Паспалітая ў стане вайны з Расіяй.

Такім чынам Рэч Паспалітая апынулася заключана ў кругазварот моцных імпэрыяў і царстваў, чые амбіцыі на заваёву тэрыторыі былі даволі вялікія. У гэты час гісторыя тэрыторыі Беларусі паказвае адносную невыгаднасць становішча, асабліва ў плане фарміравання новай дзяржавы. Рэч Паспалітую ў розны час атачалі: Шведскае каралеўства, Рускае царства, Аўстрыйская імперыя або Габсбургская манархія і Прусія. Апошнія, з якіх неўзабаве і падзялілі новаствораную дзяржаву, якая неяк здолела праіснаваць і трохсот гадоў. Выходзіць, што на працягу сваёй гісторыі беларускі народ спрабаваў знайсці і сфармаваць самога сябе, аднак у кантэксце шматлікіх войнаў гэта аказалася зрабіць не так проста.

Карта еўрапейскіх краін: сінім адзначаны краіны-сябры ЕС, чырвоным — якія не належаць да Еўрасаюза, зялёным — кандыдаты на ўступленне ў ЕС, жоўтым — патэнцыйныя кандыдаты

Зараз неверагодна вялікі ўплыў рускай культуры на Беларусь, што шмат у чым абумоўлена рускамоўнасцю насельніцтва рэспублікі. Хоць гэта хутчэй вынік няўвагі беларускіх уладаў да гэтага пытання, чым следства наўмыснай ідэалагічнай працы.

Часта Беларусь адносяць да «рускага свету». Прыкметныя таксама і рухі беларусаў у бок Еўропы, хоць і не так моцна, як у бок Расіі. Так часта можна пачуць у краіне адабрэнне дзеянняў расійскіх уладаў і нават думкі пра ўз’яднанне з Расіяй. Напэўна, гэта звязана з доўгім знаходжаннем у складзе Расійскай імперыі, а пазней СССР.

У любым выпадку беларускаму народу варта памятаць пра тое, што ў нас ёсць уласныя карані, ўласная культура, якой сфармавацца, было складана пазбегнуўшы ўплыву іншых светаў. Варта разумець, што, уступіўшы ў Еўрасаюз, Беларусі неабходна будзе выконваць шэраг кардынальных перабудоў і новаўвядзенняў, падладжвацца пад ужо добра працуючы механізм — еўрапейскую эканоміку, сельскую гаспадарку, сістэму адукацыі і г. д. Рэформы ў гэтых сферах дадуць плён толькі ў доўгатэрміновай перспектыве і, у нейкім плане, пазбавяць нас самастойнасці. Стаўшы жа часткай Расіі, Беларусь атрымае ўсе тыя праблемы, якія маюцца зараз, там. Відавочна, што быць невялікім дзяржавай, і першай па плошчы краінай у свеце, розныя рэчы. Таму пануючая думка ў галовах людзей павінна быць свая — не руская, не еўрапейская, не якая-небудзь яшчэ, а менавіта беларуская. І зараз, акрамя «пошуку сябе», акрамя пошуку сваёй ідэі, трэба знайсці найбольш спрыяльнае месца для развіцця гэтай ідэі і яе фарміравання. Важна накіроўвацца ў бок, якая дазваляе развіваць нашу краіну, як бы яна зараз не называлася. Шукаць тых, хто будзе лічыцца з меркаваннем беларусаў, і не будзе абмяжоўваць свабоду нашага нацыянальнага быцця сваімі амбіцыямі (часцяком імперскімі).

Зараз незразумела, як гэтая ідэя будзе выглядаць, і ў якой форме будзе пададзеная. Хоць размоў на гэтую тэму вядзецца не мала. Але неабходнасць стварэння нацыянальнай ідэі — справа будучыні краіны і, як вынік, кожнага чалавека, які злучае сябе з нашай краінай. Нельга ставіцца да ідэі як да эфемернага паняцця, бо любое вынаходства, ўчынак, дасягненне пачынаецца менавіта з яе.

Сучасная Беларусь не з’яўляецца чарговай афрыканскай бядуючай краінай. Цяперашняя ізаляцыя ад цывілізаванага свету, якую навязаў нам урад краіны, паказвае, што нават у такой сітуацыі мы можам выжываць і застацца цывілізаванымі. Пошук пражытка даўно не з’яўляецца галоўнай задачай краіны, трэба думаць, адпавядаючы часу. Але без разумнай нацыянальнай ідэі, якая будзе аб’ектыўна глядзець не толькі на ўсход, але і на захад, поўдзень і поўнач, мы так і будзем менавіта «выжываць», а не проста «жыць».

Жыць, развівацца, і ведаць, што «незалежнасць» — гэта не проста слова, якім прыкрываюцца палітыкі, а пазіцыя, якой жывуць многія краіны і іх грамадзяне. Прыклады такіх краін ёсць, і ёсць імкнуцца да чаго. Як вынік, стабільнае развіццё і тэхнічны прагрэс не прымусяць сябе чакаць, у свабоднай і незалежнай краіне, якая адкрыта лепшым сусветным практыкам, а не аднаму баку святла. Краіне, у якой чалавек можа развівацца і быць упэўненым, у сваім будучыні.